آق اردو

آق‎اردو \āq-ordū\، (اردوی سفید)، سلسله‎ای از خانها و قبایل و لشکریان تابع آنها، از نسل اورده (اوردا، هوردا)، پسر مهتر جوچی، پسر مهتر چنگیز، و نیز نام قلمرو و متصرفات آنان. 
چنگیز در اواخر حیات، نواحی پهناوری از سرزمینهای بسیاری را که در لشکرکشیها و تاخت‌و‌تازهای خود به دست آورده بود، به جوچی، پسر بزرگ‌تر خود، بخشید. این اراضی از رود اردیش (ایرتیش)، واقع در سیبری غربی تا روسیۀ جنوبی و تا آن قسمت از اراضی اروپای شرقی را که پای اسبان مغول به آنجا رسیده بود، در بر می‎گرفت. قسمتی از این ناحیه را باتو، پسر دوم جوچی، پس از مرگ پدر فتح کرده بود (نک‍ : رشیدالدین، 2 / 131). 
حمدالله مستوفی ولایات جوچی یا توشی را این‎گونه برشمرده است: «ولایات خوارزم و دشت خزر و بُلغار [کنار ولگا] و سقسین و آلان و آس و روس و مُکْس و باشغِرد و آن حدود» (ص 585). همو متصرفات اورده‎خان، جدّ خانهای آق‎اردو را «الجرادالشمالیة و ارض‎الخزر» گفته است (ص 575). کلمۀ «الجراد» قطعاً تحریف و تصحیفی است از «الجِربیاء»، و الجربیاء صورت اصلی «الجربی» است که در کتب جغرافی‌نویسان مسلمان آمده است (یعقوبی، «البلدان»، 320، تاریخ، 1 / 203؛ یاقوت، ذیل «صقلب»؛ ابن‌خردادبه، 125). 
در منتخب التواریخ، قلمرو آق‌اردو حدود اولوغ تاغ و سینگیر یا غاج و قراتال تا حدود تولس و نواحی جَنْد و بارچکنت (بارجکند) گفته شده است (ص 81). غفاری می‎گوید: «ولایات دست چپ از حدود الغ‎تاق تا قراطال (قراتال) و سرحد لوس (همان تولس) بدیشان متعلق بود» (ص 205). منجم‎باشی نیز می‎گوید: «پایتختشان سِغناق و صَبْران (ساوران) و اُترار بود» (نسخۀ خطی). 
از گفته‎های فوق چنین نتیجه می‎شود: ولایات آق‌اردو از طرف شرق به حوضۀ رودخانۀ اردیش، از جنوب به ماوراءالنهر یعنی حوضۀ جیحون و سیحون، و از جنوب غربی و غرب به خوارزم و خزر و دشت قبچاق تا شمال رودخانۀ ولگا (قلمرو آلتین اردو) محدود بوده است. 
بر اساس گزارش رشیدالدین فضل‌الله، تقسیم متصرفات جوچی میان پسر بزرگش، اورده (فرمانروا یا جد خانهای آق‎اردو) و باتو (فرمانروای آلتین اردو) ظاهراً بلافاصله پس از مرگ جوچی اتفاق افتاده است (ص 92). 
نام پادشاهان یا خانهای آق‌اردو در منابع مشوش، و طبق روایت تاریخ جهان‌آرا به قرار زیر است:
1. تودامُنکا: غفاری نام خانهای آق‌اورده را از تودامنکا پسر بوقای (درست: نوقای)، پسر قولی، پسر اورده آغاز می‎کند (همانجا). نام تودامنکا در جامع‎التواریخ (رشید‌الدین، 2 / 100) تومکان پسر قولی (نه نوقای پسرقولی) است. غفاری می‎گوید او مدتها در سلطنت متمکن بود. 
2. ایدزن، پسر نوقای، که پس از برادر به حکومت رسید و در 720 ق / 1320 م فوت شد. 
3. ایرزن (یا اَبِرْزن)، پسر ساسی بوقا، که پس از 25 سال حکومت در 745 ق / 1344 م درگذشت. 
4. مبارک‎خواجه، پسر ابرزن، که پس از 6 ماه حکومت درگذشت. 
5. جیهای (درست: جیمبای یا چیمتای)، پسر ایرزن، که 17 سال حکومت کرد. امرای گوگ اورده او را به حکومت خود ترغیب کردند، اما او نپذیرفت. پسرعمش، لولخواجه (درست: توی خواجه)، حاکم میان‌قشلاق (درست: مانکقشلاغ یا مینقشلاق) با او متفق نبود، پس به فرمان وی کشته شد و پسر توی‎ خواجه توقتمش‎ خان به امیرتیمور پناه برد. 
6. اُرُس‎خان، پسر جیمبای، که 9 سال به استقلال سلطنت کرد و در 778 ق / 1376 م، مرد. 
7. توقتاقیا، پسر ارس‎خان، که دو ماه حاکم بود و هلاک شد. 
8. تیمور ملک، پسر ارس‎خان، که پس از پدر به سلطنت نشست. مردی شراب‌خواره بود و در قراطال (قراتال) در 780 ق / 1378 م به دست توقتمش‎خان کشته شد. پس از آن، غفاری به حکومت توقتمش‎خان می‎پردازد (همانجا؛ نیز نک‍ ‍: ه‍ د، آلتین اردو). 
منجم‎باشی در جامع الدول، مطالب خود را از تاریخ لاری و جهان‎آرا و نگارستان غفاری و شاید چند منبع دیگر تلفیق کرده است، ولی روایت او دربارۀ پادشاهان نخستین آق‌اورده تا ارس‎خان با مطالب جهان‎آرا کمی اختلاف دارد: 1. ساسی بوقا یا تودامنکا، پسر نوقای، به گفتۀ منجم‎باشی تقسیم میراث جوچی به آق‌اردو و غیر آن پس از مرگ برکه (یا برکا) در زمان ساسی بوقا صورت گرفته است؛ 2. ابِرْزَن، پسر ساسی بوقا؛ 3. مبارک خواجه، برادر ابرزن؛ 4. مبارک خواجه، پسر ابرزن؛ 5. چیمتای، پسر ابرزن؛ 6. چیمای، پسر چیمتای؛ 7. ارس‎خان؛ پس از آن نام توقتمش ‎خان و اخلاف او در آلتین اردو آمده است. 

مآخذ

ابن‎خردادبه، عبیدالله، المسالک و الممالک، به کوشش ‎دخویه، لیدن، 1889 م؛ رشیدالدین فضل‎الله، جامع‎التواریخ، به کوشش ادگار بلوشه، لیدن، 1911 م؛ غفاری قزوینی، احمد، تاریخ جهان‎آرا، تهران، 1343 ش؛ مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1339 ش؛ منتخب التواریخ، منسوب به معین‌الدین نطنزی، به کوشش ژان اوبن، تهران، 1336 ش؛ منجم‎باشی، احمد دده، جامع ‎الدول، نسخۀ خطی بایزید، شم‍ 019‘5؛ یاقوت، بلدان؛ یعقوبی، احمد، «البلدان»، همراه الاعلاق النفیسۀ ابن رسته، به کوشش دخویه، لیدن، 1891 م / 1309 ق؛ همو، تاریخ، به کوشش دخویه، لیدن، 1883 م.

عباس زریاب (دبا)