اعتباریات

اعتباریات \eʾtebāriyyāt\، اصطلاحی در فلسفه و کلام اسلامی. اگرچه واژۀ اعتباری کاربرد پردامنه‌ای دارد، اما به‌جز شهاب‌الدین سهروردی (از متقدمان) و محمدحسین طباطبایی (از متأخران)، ظاهراً کسی فصلی مستقل در تبیین اعتباریات و تمییزشان از دیگر مفاهیم نگشوده است.
این اصطلاح در فلسفه و کلام برای توصیف و تحدید آن دسته از مفاهیم به کار می‌رود که یا خود اعتباری‌اند، یا محصول عملی ذهنی و زبانی هستند که به آن اعتبارکردن می‌گویند. به عبارت دیگر، مفاهیم اعتباری یا کشف ذهن‌اند، یا ساختۀ آن.
ابن‌سینا در المباحثات احکام و اوصاف فرضی، قابلی و فعلیت‌نیافتۀ اشیاء را در مقابل اوصاف و لوازم ذاتی و متقرر آنها لواحق اعتباری آنها می‌خواند (ص 131). برحسب این تعریف وجود شیء و ممکن‌بودن و معلول‌بودن آن چون محقق و متقررند، اموری غیر اعتباری‌اند؛ اما اگر بگوییم: شیء الف چنان است که اگر در کنار شیء ب بنشیند، حادثۀ ج رخ خواهد داد، انگشت بر یکی از لواحق اعتباری شی‌ء الف نهاده‌ایم. این «چنان‌بودن»‌ها (یا حیثیات فرضی) غیرمتناهی‌اند و غیرمتناهی‌بودنشان خبر از بالقوه‌بودنشان می‌دهد؛ چراکه کثرات غیرمتناهیِ موجود بالفعل نمی‌توانند مجتمع در شی‌ء باشند. مثلاً فلز آهن اگر در اسیدِ الف افتد، نمکِ الف می‌دهد و اگر در اسیدِ ب افتد، نمکِ ب می‌دهد و الى آخر؛ و چون این فرضها و اگرها را نهایتی نیست، لواحق اعتباری آهن را هم نهایتی نخواهد بود.

مأخذ

ابن‌سینا، المباحثات، به ‌کوشش محسن بیدارفر، قم، 1371 ش / 1413 ق.

عبدالکریم سروش (دبا)