اصحاب رس

اصحاب رس \ashāb-e rass\، قومی کافر که به‌گفتۀ قرآن کریم، پیامبر خویش را تکذیب کردند و او را به قتل رساندند. این ترکیب دو بار در قرآن کریم، به‌ترتیب در سوره‌های فرقان (25 / 38) و ق (50 / 12)، در کنار اقوام دیگری چون عاد، ثمود و قوم نوح (ع) به کار رفته است. در این آیات و آیه‌های پیش و پس‌از آن، اصحاب رس به‌عنوان قومی بددین معرفی شده‌اند که از پرستش خدای یگانه دوری گزیدند و به عذاب الٰهی گرفتار آمدند. 
رس واژه‌ای سامی است که ریشه در زبانهای قدیم داشته، و در آرامی و عبری به‌معنای شکستن و شکافتن به کار می‌رفته است (نک‍ : گزنیوس، 944). مفهوم شکافتن، حفرکردن، چاه و معدن از معانی این واژه در زبان عربی است که بنا بر اقوال مختلف، رس در این ترکیب قرآنی به‌معنای چاه است (مثلاً نک‍ : ابوطیب، 1 / 319؛ ابن‌منظور، ذیل رسّ). 
دربارۀ مسکن این قوم پراکندگی گسترده‌ای به چشم می‌خورد. در میان نامهای جغرافیایی گوناگونی که ذکر شده‌اند، منطقۀ رود ارس، حضرموت یمن و یمامه از شهرت روایی بیشتری برخوردارند (مثلاً نک‍ : طبری، 19 / 10؛ همدانی، 1 / 121؛ طوسی، 196؛ ثعلبی، 149-150؛ نویری، 13 / 88؛ نیز قس: میبدی، 7 / 32). زمان تعیین‌شده در روایات برای دورۀ زندگی اصحاب رس، روزگاری پس‌از نوح (ع)، پس‌از سلیمان بن داوود (ع)، حد فاصل نبوت عیسى (ع) و رسول اکرم (ص)، و حتى در زمان خالد بن سنان عبسی دانسته شده است (نک‍ : ابن‌حجر، 1 / 468؛ ابن‌بابویه، 48- 49؛ فخرالدین، 24 / 82؛ دمیری، 2 / 87). 
در بیان اقوال مربوط به اصحاب رس، شاید قدیم‌ترین سخن حدیثی منقول از پیامبر اکرم (ص) به نقل از محمد بن کعب قرظی باشد که در آن از غلامی سیاه به‌عنوان نخستین داخل‌شونده به بهشت یاد شده است. در این حدیث آمده است که خداوند پیامبری برای قومی فرستاد که با تکذیب مردم روبه‌رو شد. آن قوم پیامبر الٰهی را در چاهی افکندند و بر درِ چاه، سنگی بزرگ گذاشتند. در آن دیار، غلامی سیاه زندگی می‌کرد که با جمع‌آوری و فروش هیزم روزگار می‌گذرانید. او که به آن نبی ایمان آورده بود، هر روز، پس‌از فروش کالایش، آب و خوراکی مهیا می‌کرد، بر سر آن چاه می‌رفت و خوراک و نوشیدنی برای پیامبر خدا فرومی‌فرستاد. یکی از روزها که برای جمع‌آوری هیزم رفته بود، خواب بر او چیره شد و به فرمان الٰهی 14 سال در خواب ماند. چون بیدار شد، گمان کرد که ساعتی بیش نیاسوده است. پس، به عادت هرروزه، خوردنیها تهیه کرد و بر سر چاه رفت، اما از پیامبر قوم اثری نیافت. بنابر این حدیث، هنگامی که وی در خواب بود، عذابی بر قوم نازل شد و آنان به‌سوی چاه رفتند، از کردۀ خود دربارۀ آن پیامبر پشیمان شدند و آزادش کردند. آن نبی از ایشان دربارۀ غلام سیاه پرسید، ولی هیچ‌کس از او خبری نداشت (نک‍ : طبری، 19 / 10-11؛ فخرالدین، 24 / 83). بدین‌ترتیب، در این روایت، قومی که به‌عنوان اصحاب رس شناسانده می‌شوند، سرانجام به پیامبر خویش ایمان می‌آورند (قس: فرقان / 25 / 37- 38؛ ق / 50 / 12-13، که در آنها اصحاب رس به‌عنوان تکذیب‌کنندگان رسول خدا معرفی شده‌اند). 

مآخذ

ابن‌بابویه، محمد، معانی الاخبار، به‌کوشش علی‌اکبر غفاری، بیروت، 1399 ق / 1979 م؛ ابن‌حجر عسقلانی، احمد، الاصابة، قاهره، 1328 ق / 1910 م؛ ابن‌منظور، لسان؛ ابوطیب لغوی، عبدالواحد، الاضداد فی کلام العرب، به‌کوشش عزت حسن، دمشق، 1382 ق / 1963 م؛ ثعلبی، احمد، عرائس المجالس، بیروت، 1401 ق / 1981 م؛ دمیری، محمد، حیاة الحیوان الکبرى، قاهره، 1354 ق؛ طبری، تفسیر؛ طوسی، محمد، عجائب المخلوقات، به‌کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1345 ش؛ فخرالدین رازی، التفسیر الکبیر، قاهره، 1313 ق؛ قرآن کریم؛ میبدی، احمد، کشف الاسرار، به‌کوشش علی‌اصغر حکمت، تهران، 1361 ش؛ نویری، احمد، نهایة الارب، قاهره، وزارة الثقافة و الارشاد القومی؛ همدانی، حسن، الاکلیل، به‌کوشش محمد بن علی اکوع جوالی، قاهره، 1383 ق / 1963 م؛ نیز: 

Gesenius, W., A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament, tr. E. Robinson, ed. F. Brown, Cambridge, 1906. 

فرامرز حاج‌منوچهری (دبا)