افسر

افسر \afsar\، تخلص دو شاعر پارسی‌گوی که در سده‌های 11 تا 14 ق / 17 تا 20 م در ایران می‌زیستند: 

1. افسر کردستانی

میرزا مرتضى قلی (د 1262 ق / 1846 م) فرزند میرزا عبدالکریم. پدرش ملقب به معتمدالایاله بود (رونق، 111؛ هدایت، چ 1339، 1(2) / 157) و میرزا مرتضى نیز از امان‌الله خان ثانی، والی کردستان، لقب معتمدی دریافت کرده بود (رونق، 112). خسرو خان، حاکم پیشین آن ایالت، نیز به‌سبب نزدیکی با میرزا مرتضى قلی افسر او را میرزای رفیق می‌خواند (همو، 111). اشاراتی به مشاعرۀ افسر کردستانی با امان‌الله خان نیز در منابع وجود دارد. میرزا مرتضى قلی در جوانی درگذشت (همانجا؛ نیز نک‍ : دیوان‌بیگی، 1 / 146). از او دیوان غزلیاتی در حدود دو هزار بیت برجای مانده است (رونق، همانجا؛ آقابزرگ، 9(1) / 83). 

 2. افسر قاجار

محمدرضا میرزا (1211-1277 ق / 1796- 1860 م)، سیزدهمین فرزند فتحعلی شاه قاجار (سل‍‍ 1212-1250 ق / 1798-1834 م)، شاعر و عارف سدۀ 13 ق. او در 1234 ق / 1819 م، پس ‌از عزل خسرو خان گرجی، به خواست مردم گیلان، حاکم آن دیار شد (بامداد، 3 / 401؛ معلم، 1 / 401). افسر قاجار به دراویش نعمت‌اللٰهی گرایش داشت و این امر سبب شد گروه زیادی از دراویش، گرد او جمع شوند. پس ‌از چندی با سعایت بسیاری مورد سوءظن فتحعلی شاه قرار گرفت و در 1239 ق به تهران احضار، و عزل شد. سعایت‌کنندگان را حجت‌الاسلام سید محمد باقر رشتی هدایت می‌کرد (دیوان بیگی، 1 / 143-144؛ هدایت، چ 1382، 1(1) / 46). 
معلم حبیب‌آبادی (همانجا) او را از مریدان مستعلی شاه نیز دانسته است. حاجی زین‌العابدین شیروانی، از بزرگان آن فرقه، نیز کتاب ریاض‌السیاحۀ خود را به نام افسر قاجار نوشته است (پارسا، 67). افسر قاجار پس ‌از درگذشت فتحعلی شاه، به‌سرعت خود را از اصفهان به تبریز رساند تا از نخستین ملتزمان رکاب محمد شاه قاجار (سل‍ 1250-1264 ق / 1834- 1848 م) به سوی تهران باشد (هدایت، همان، 1(1) / 46-47). 
افزون بر این دو شاعر، شاعران دیگری نیز با تخلص افسر شهرت داشته‌اند، ازجمله: افسر یزدی، افسر کاشانی، افسر قزوینی، افسر سنندجی، افسر شیرازی، افسر کرمانی و افسر بختیاری (نک‍ : خیام‌پور، 1 / 73). 

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران در قرن 12 و 13 و 14 هجری، تهران، 1371 ش؛ پارسا، عبدالرحمان، «سوگواری ادبی»، ارمغان، تهران، 1319 ش، س 21، شم‍ 2-3؛ خیام‌پور، عبدالرسول، فرهنگ سخنوران، تهران، 1364 ش؛ دیوان‌بیگی، احمد، حدیقة الشعراء، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1364 ش؛ رونق، عبدالله، حدیقۀ امان‌اللٰهی، به کوشش عبدالرسول خیام‌پور، تبریز، 1344 ش؛ معلم حبیب‌آبادی، محمدعلی، مکارم الآثار، اصفهان، 1337 ش؛ هدایت، رضاقلی، مجمع الفصحا، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، 1339-1382 ش.

پیام شمس‌الدینی