آزاد، روزنامه

آزاد [āzād]، روزنامۀ سیاسی، اجتماعی و انتقادی که به صاحب‌امتیازی و مدیریت عبدالقدیر سبزواری خراسانی (آزاد)، نویسنده و از فعالان سیاسی دورۀ مشروطه و پهلوی، در دو دورۀ مجزا، به فاصلۀ حدود 14 سال در مشهد و تهران منتشر می‌شد:

دورۀ اول

در فاصلۀ سالهای 1302-1307ش/ 1923- 1928م. در این دوره روزنامه به صورت هفتگی در مشهد منتشر شد و پس از آن صاحب‌امتیاز به عبدالقدیر آزاد شهرت یافت. پس از انتشار اولین شمارۀ آزاد، والی وقت خراسان، سردار اسعد به سبب ترویج عقاید کمونیستی در روزنامه و سوابق سیاسی عبدالقدیر آزاد، دستور توقیف موقت روزنامه را صادر کرد. این خبر که در مطبوعات به عنوان توقیف مدیر روزنامه منعکس شد، با واکنش شدید جراید و نشریات همراه بود (برای اطلاعات بیشتر و دیدن اسناد مربوط، نک‍ : بیات، 1/ 18-25). به نوشتۀ منابع موجود، این روزنامه معمولاً در 4 صفحه و با چاپ سربی انتشار می‌یافت و مندرجات آن شامل سرمقاله، اخبار محلی خراسان و مختصری از اخبار ایران و جهان بود. قسمت مهم و قابل توجه روزنامه، سرمقاله‌های آن بود که به قلم صاحب‌امتیاز نوشته می‌شد و به نقد مسائل سیاسی و اقتصادی کشوری می‌پرداخت. از سرمقاله‌های مهم و حساس این دوره می‌توان به «فاتحۀ نفت شمال» (س 1، شمـ 18) اشاره کرد (صدر هاشمی، 1/ 143-144؛ ساتن، 253؛ ابوترابیان، 25؛ نیز نک‍ : سلطانی، 3). 

دورۀ دوم

از اسفند 1321 تا 1332. عبدالقدیر آزاد دورۀ دوم آزاد را پس از تأسیس حزب استقلال در آذر 1320 به عنوان «ارگان» حزب و ناشر افکار استقلال در 12 اسفند 1321ش/ 3 مارس 1942م در تهران منتشر ساخت (ابوترابیان، ساتن، همانجاها؛ صدر هاشمی، 1/ 144؛ سرتیپ‌زاده، 13؛ ذاکرحسین، 138). وی برای دریافت امتیاز در دورۀ اخیر، مشی روزنامۀ خود را تبیین دموکراسی، مجاهده در بیداری افکار عامه و ترویج معارف اعلام کرده بود (روستایی، 2/ 27). در طول این دوره، آزاد هر هفته در 3 شماره، عصرها منتشر می‌شد (ساتن، ابوترابیان، صدر هاشمی، سرتیپ‌زاده، همانجاها؛ صدری، 18؛ فهرست...، 11؛ اسماعیل‌پور، 17). انتشار آزاد با توقیفهای مکرر (ساتن، ابوترابیان، همانجاها؛ نک‍ : سلامی، 1/ 43؛ روستایی، 2/ 27-37) به سبب اعتراض به سیاستهای متفقین و مقامات خارجی، مخالفت با مواضع دولت و عدم رعایت مصالح کشور (همو، 2/ 29، 33-37؛ سلامی، همانجا) تا 1322ش ادامه یافت (صدری، سرتیپ‌زاده، همانجاها). 
نامه‌ها و اسنادی دربارۀ دورۀ دوم انتشار آزاد موجود است که ازجملۀ آنها ست: نامه‌های مجلس شورای ملی و عبدالقدیر آزاد به مراکزی چون دفتر نخست‌وزیری برای رفع توقیف روزنامه، همچنین نامه‌های گلایه‌آمیز سفارت انگلیس دربارۀ مقالات ضدانگلیسی این روزنامه (نک‍ : روستایی، 2/ 28-37). 
در زمان توقیف آزاد، هفته‌نامه‌های دعوت، برق و وجدان به جای آن منتشر می‌شد(برزین، 13، 87، 192، 423؛ ساتن، صدری، ابوترابیان، همانجاها). آزاد حداقل یک‌بار نیز به جای روزنامۀ آیین که به سبب اهانت به هیئت دولت توقیف شده بود، انتشار یافت (سلامی، 1/ 60). به گواهی اسناد مطبوعات ایران، مرد امروز نیز که به عنوان ضمیمۀ آزاد منتشر می‌شد، دست‌کم دو بار به سبب اهانت به دولت توقیف شده بود (سلامی، 1/ 63-64). 
این نکته درخور توجه است که عبدالقدیر آزاد در زندگی سیاسی خود پیوسته تغییر عقیده می‌داد و مواردی چون طرفداری از آلمانیها و نزدیکی به دربار پهلوی دوم (حک‍ 1320-1357ش) و کناره‌گیری از جبهۀ ملی در پروندۀ سیاسی او قابل تأمل است (طیرانی، 1/ 115-117؛ برزین، 13؛ افتخاری، 68؛ ذاکرحسین، 239؛ نیز نک‍ : ه‍ د، آزاد، عبدالقدیر). 

مآخذ

ابوترابیان، حسین، مطبوعات ایران از شهریور 1320 تا 1326، تهران، 1366ش؛ اسماعیل‌پور قوچانی، رمضانعلی، فهرست روزنامه‌های موجود در کتابخانۀ مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد، 1364ش؛ افتخاری، یوسف، خاطرات دوران سپری شده، به کوشش کاوه بیات و مجید تفرشی، تهران، 1370ش؛ برزین، مسعود، شناسنامۀ مطبوعات ایران، تهران، 1371ش؛ بیات، کاوه و مسعود کوهستانی‌نژاد، اسناد مطبوعات، تهران، 1372ش؛ ذاکرحسین، عبدالرحیم، مطبوعات سیاسی ایران در عصر مشروطیت، تهران، 1368ش؛ روستایی، محسن و غلامرضا سلامی، اسناد مطبوعات ایران، تهران، 1376ش؛ ساتن، ل. پ. الول، «مطبوعات ایران از سال 1320 تا 1326ش»، ادبیات نوین ایران، ترجمۀ یعقوب آژند، تهران، 1363ش؛ سرتیپ‌زاده، بیژن و کبرى خداپرست، فهرست روزنامه‌های موجود در کتابخانۀ ملی ایران، تهران، 1356ش؛ سلامی، غلامرضا و محسن روستایی، اسناد مطبوعات ایران، تهران، 1374ش؛ سلطانی، مرتضى، فهرست روزنامه‌های فارسی در مجموعۀ کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، تهران، 1354ش؛ صدر هاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، اصفهان، 1363ش؛ صدری طباطبایی نائینی، محمد، راهنمای مطبوعات ایران، تهران، 1378ش؛ طیرانی، بهروز، اسناد احزاب سیاسی ایران، تهران، 1376ش؛ فهرست روزنامه‌های موجود در کتابخانۀ سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، تهران، 1367ش.   

 لیلا پژوهنده