آذربایجان شرقی

آذَرْبایْجانِ شَرْقی jān-e šarqī](ye)[āzarbāy، استانی در شمال غربی ایران.

ویژگیهای محیط طبیعی

آذربایجان‌شرقی با 650،45 کمـ 2 وسعت، یعنی8/2٪ از کل‌خاک کشور، در °36 و ´45 تا °39 و ´25 عرض شمالی و °45 و ´5 تا °48 و ´21 طول شرقی قرار دارد (سالنامه...، 34، 36). این استان از شمال به واسطۀ رود ارس با جمهـوریهای ‌ارمنستــان(به‌طـول 35کم‍‌ـ )،آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان (به طول 200 کمـ ‌)؛ ‌از غرب‌ با استـان ‌آذربایجان غربی، از شرق با استان اردبیل، و از جنوب با استان زنجان هم‌مرز است. شهر مرزی جلفا از طریق خط‌‌آهن نخجوان ـ ایروان ـ تفلیس به جمهوری اوکراین و بنادر دریای سیاه متصل می‌گردد ( آمارنامه...، 1-3).
آذربایجان شرقی از لحاظ اداری ـ سیاسی شامـل 19 شهرستان، 42 بخش و 141 دهستان است و 57 شهر (نشریه...، 2-4) و 640‘ 63 آبادی دارای سکنۀدایمی را دربر دارد(سرشماری عمومی، شناسنامه...، 2). شهر کهن تبریز مرکز اداری ـ سیاسی این استان است.
رشته کوه قره‌داغ به عنوان شمالی‌ترین و بزرگ‌ترین واحد ناهمواری در منطقۀ آذربایجان، از دیوان داغ در منتهى‌الیه غربی استان آغاز، و به درۀ رودخانۀ قره‌سو و دره رود منتهی می‌گردد. شاخه‌ای از این رشته کوه، در آن سوی دره رود، به کوههای خروسلو و شاخه‌ای دیگر به کوههای برزند (صلوات داغ) می‌پیوندد. بلندترین قلۀ این رشته کوه کیامکی (414، 3 متر) است و قله‌های شیور، گشت‌سر، آغداش، قصبه و سلطان جهانگیر از مرتفع‌ترین قلل این رشته به شمار می‌آیند. علاوه بر این، رشته کوه قوشه داغ که در غرب به شاخه‌ای از کوههای قره داغ می‌پیوندد، رشته کوه بزقوش و کوههای اربط یا تخت سلیمان از دیگر عوارض ارتفاعی استان به شمار می‌روند. بلندترین نقطۀ ارتفاعی استان، تودۀ کوهستانی سهند (707،3 متر) است که قلۀ زیبای آن چشم‌انداز جنوبی شهر تبریز را ایجاد کرده است ( آمارنامه، 7- 8).
دشتهای کوچک و بزرگ استان که اغلب از نوع دشتهای پایکوهی به شمار می‌روند، عرصۀ‌ فعالیتهای انسانی‌اند که از جملۀ آنها می‌توان از دشت تبریز، دشت مراغه، دشت سراب و دشت میانه نام برد (همان، 11-12؛ خاماچی، 49-50).
ارتفاع استان آذربایجان شرقی از 160 تا 811،4 متر در نوسان است و این ویژگی، نقش اساسی در شکل‌گیری خصوصیات آب و هوایی استان برعهده دارد. رشته کوههای استان اغلب با جهتی غربی ـ شرقی امتداد یافته‌اند، هرچند تودۀ کوهستانی سهند و کوههای تخت سلیمان از این قاعده مستثنا هستند. علاوه بر عامل ارتفاع، نزدیکی به دریای خزر و همچنین 3 جریان تودۀ هوایی، یعنی جریان مدیترانه‌ای، جریان سیبری و آسیای مرکزی و نیز جریان اطلس شمالی، آب و هوای این استان را زیر تأثیر خود دارند ( آمارنامه، 3-4). این استان دارای آب و هوای متنوعی است، اما در بیشتر قسمتها، آب و هوای غالب، خشک سرد و نیمه خشک سرد است. قسمتهای کوهستانی استان بیش از 9 ماه پوشش برف دارند (همان، 5، 9).
استان آذربایجان شرقی از نظر برخورداری از منابع آب، یکی از استانهای غنی کشور به شمار می‌رود. شبکۀ طبیعی آبها در سطح استان متشکل از چند رودخانۀ کوچک و بزرگ است که بیشتر به حوضه‌های آبریز دریای خزر و دریاچۀ ارومیه می‌ریزند: رودخانه‌های شمالی و شرقی و قسمتی از جنوب این استان به دریای خزر، و رودخانه‌های مرکزی و غربی به دریاچۀ ارومیه می‌ریزند (افشین، 2/21؛ خاماچی، 44-45). مهم‌ترین رودخانـه‌های استان اینهاست: الف‌ـ رود ارس که آب حدود 18 رودخانۀ بزرگ و کوچک را دریافت می‌کند و با 367،8 مـ 3 آبدهی سالانه، شریان اصلی شمالی و پرآب‌ترین رود استان به شمار می‌رود؛ ب‌ـ آجی چای به طول حدود 260 کم‍ـ که با 517 م‍ـ 3 آبدهی سالانه، بزرگ‌ترین رودخانۀ داخلی استان به شمار می‌رود؛ ج‌ـ قزل اوزن متعلق به حوضۀ جنوبی دریای خزر که با دریافت آب رودخانه‌های متعددی در سطح استان، به دریای خزر فرو می‌ریزد. از رودخانه‌های دیگر استان می‌توان از ورکش، صوفیان، دریان، اسکو، آذرشهر، قلعه‌چای، مردوق، لیلان، قُطورچای، حاجیلر، کلیبر و قوری چای نام برد( آمارنامه، 9-11).
 با توجه به ویژگیهای زمین ساختی این استان، چشمه‌های معدنی نسبتاً فراوانی در سطح آن پراکنده است که از جملۀ آنها می‌توان از اینها نام برد: چشمۀ الله حق (در جنوب غربی آبادی الله حق در نزدیکی آب گرم سراب)، چشمۀ آبرس (در آبادی آبرس در شمال سراب)، چشمۀ تاپ تاپان (در نزدیکی آذرشهر و بر سر راه جادۀ تبریز ـ مراغه)، چشمۀ ورجوی (در جنوب مراغه)، چشمۀ گشایش (در آبادی گشایش، واقع در جنوب شرقی مراغه)، آب گرم سراب (در جنوب غربی شهر سراب)، چشمۀ صوفیان (در نزدیکی شهر صوفیان) و چشمۀ کندوان (در آبادی کندوان در نزدیکی شهر اسکو) که اغلب دارای خواص درمانی هستند (جنیدی، 272، 274، 276، 279،281؛ نیز نک‍ : زنده دل، راهنما...، 19-22).
با توجه به ساختار و ویژگیهای محیطی آذربایجان، انواع خاکها در سطح محدودۀ استان پراکنده است، اما به طور کلی می‌توان خاکهای استان را بیشتر از خاکهای ناحیه‌ای و به ویژه از نوع خاکهای قهوه‌ای و شاه‌بلوطی به شمار آورد که مستقلاً و یا توأم با انواع دیگر، از جمله سیروزم و لیتوسُل دیده می‌شوند. سایر انواع خاک، از جمله خاکهای آبرفتی و جوان دره‌ها و یا خاکهای شور باتلاقی اطراف دریاچۀ ارومیه، نیز در سطح استان پراکنده است (عمران...،60- 68؛ نیز نک‍ : هویدا، 212-213؛ خاماچی، 53).
مرتفعات آذربایجان شرقی عمدتاً پوشیده از گیاهان استپی است، اما در قسمتهایی از شمال استان که در معرض توده هواهای مدیترانه‌ای قرار دارد، جنگلهای تُنُک به چشم می‌خورد که درگذشته از تراکم بیشتری برخوردار بوده‌اند؛ از جملۀ این جنگلها می‌توان از جنگلهای بلوط و ممرز ارسباران و پوشش درختچه‌ای مراغه نام برد (همو، 57- 58، 60، 62؛ نیز نک‍ : عمران، 23-26). بخش اعظم محدودۀ استان، دست کم در فصلی از سال، از پوشش مرتعی قابل توجهی برخوردار است که از عوامل رونق فعالیت دامداری است (همان، 50؛ نیز نک‍ : خاماچی، 56- 58). کل مساحت جنگلها و انواع مراتع استان به ترتیب 467،143 و 441،473،2 هکتار برآورد می‌شود (سالنامه، 230).
حیات وحش استان آذربایجان شرقی از تنوع زیستی برخوردار است. در نواحی جنگلی استان، پستاندارانی نظیر خرس، گرگ، روباه، گراز و خرگوش و در مرتفعات استان، قوچ، بز وحشی، آهو و پلنگ زندگی می‌کنند. از پرندگان بومی استان می‌توان از کبک، اردک، غاز وحشی و قرقاول نام برد؛ بجز اینها، پرندگان مهاجر، از جمله پلیکان، فلامینگو، دُرنا، لک‌لک، قو و حواصیل به صورت فصلی در حاشیۀ رودخانه‌ها و تالابهای استان دیده می‌شوند. انواع مارهای سمی و سوسمار از خزندگان آذربایجان شرقی به شمار می‌روند (دبا، 1/224).

ویژگیهای اجتماعی ـ اقتصادی

براساس آخرین سرشماری عمومی (1375ش)، استان آذربایجان شرقی 540،325،3 نفر (381،695 خانوار) جمعیت دارد که از آن میان، 3/60٪ در شهرها و 7/39٪ در نقاط غیرشهری استان زندگی می‌کنند. توزیع شهرستانی جمعیت در این استان بسیار ناموزون است، به نحوی که حدود 7/44٪ از جمعیت استان ساکن آبادیها و شهرهای شهرستان‌تبریز هستند (سرشماری‌عمومی، نتایج‌تفصیلی، سی و‌نه). علاوه بر این، مرکز استان، یعنی کلان‌شهر تبریز، با 043،191،1 نفر جمعیت (بازسازی، 29)، به تنهایی 4/ 59٪ از جمعیت شهری استان را در خود جای داده است (نیز نک‍: سرشماری عمومی، نتایج تفصیلی، همانجا). طی دورۀ آماری 1365 تا 1375ش، 293،342 نفر به این استان وارد شده‌اند که محل اقامت قبلی 585،126 نفر (حدود 37٪) از آنان، شهرها و آبادیهای سایر استانها بوده است (سالنامه، 99-100).
با توجه به روند رشد جمعیت، شمار ساکنان استان 184،500‘ 3 نفر برای سال1384ش برآورد شده است که بر همین اساس، 5/66٪ از آن در کانونهای شهری زندگی می‌کنند (بازسازی...، 27). بجز تبریز، بزرگ‌ترین شهرهای این استان عبارت‌اند از مراغه (318،132 نفر)، مرند (96 هزار نفر)، میانه (104،78 نفر) و اهر (076،78 نفر)؛ علاوه بر این، 6/73٪ از شهرهای استان از شهرهای نوبنیاد با کمتر از 15 هزارنفر جمعیت، به‌ شمار می‌آیند (بازسازی، 29-30). برابر داده‌های موجود، ‌572،13 خانوار (184،84 نفر) از جمعیت استان جزو جمعیت کوچرو به شمار می‌آیند که در کنار دامداری، به زراعت و صنایع دستی اشتغال دارند.
عمده‌ترین ایلها و طایفه‌های کوچندۀ استان اینهاست: ایل شاهسون (ایل سون)، ایل قره داغ ـ ارسباران و طایفه‌های مستقل حاجی اَللو (حاج اَلّو)، بالکانلو، اینانلو و حیدرلو (سرشماری اجتماعی...، 15، 28، 31). جمعیت استان آذربایجان شرقی به طور کلی جمعیتی جوان است، چنان که 8/36٪ از آن کمتر از 15 سال سن دارند (سرشماری عمومی، نتایج تفصیلی، هجده). بر همین اساس، 7/37٪ از کل جمعیت فعال استان را جمعیت شاغل و جویای کار تشکیل می‌دهد که این نسبت در مراکز شهری 1/35٪ و در نقاط روستایی 42٪ است (همان، بیست و شش). توزیع فعالیت در بخشهای مختلف اقتصادی در سطح استان نشان می‌دهد که 2/37٪ از جمعیت فعال در بخش دوم (صنعت)، 9/35٪ در بخش سوم (خدمات) و 6/25٪ در بخش اول (کشاورزی) به فعالیت اشتغال دارند (همان، سی‌و‌یک).
براساس آخرین سرشماری رسمی (1375ش)، از کل جمعیت استان آذربایجان شرقی، 8/ 99٪ مسلمان و بقیه، پیرو ادیان و مذاهب دیگر، از جمله 199،1 نفر مسیحی و 631 نفر زردشتی هستند (سالنامه، 96). در استان آذربایجان شرقی 634، 243 خانوار بهره‌بردار کشاورزی به فعالیت مشغول‌اند که حدود 6/ 88٪ از آنها را خانوارهای معمولی ساکن تشکیل می‌دهند، و به ترتیب اهمیت، به دامداری، زراعت، باغداری و پرورش ماکیان و زنبور عسل اشتغال دارند (همان، 163، 166). اراضی کشاورزی استان 320،1 هزار هکتار است که حدود 7/ 28٪ آن به اراضی آبی اختصاص دارد. با توجه به تعداد کل واحدهای بهره‌برداری در سطح استان (000،218 واحد)، سهم هر یک از آنها به طور متوسط 6 هکتار است. البته نسبت قابل توجهی (7/40٪) از این واحدها، در عمل، کمتر از 2 هکتار وسعت دارند (نتایج تفصیلی...، 21-23، 43).

از مهم‌ترین محصولات کشاورزی استان غلات، حبوبات، صیفی، دانه‌های روغنی و علوفه است. علاوه بر این، انواع میوه، از جمله سیب، گلابی، زردآلو، گردو و بادام در این استان تولید می‌شود (همان، 65-66، 101). پرورش انواع دام در سطح این استان رواج دارد؛ اهمیت این فعالیت تا آنجاست که بیش از 11٪ از دام کوچک و 8/26٪ از دام بزرگ کشور در این استان نگهداری می‌شود؛ علاوه بر این، 8/7٪ از شیر و 2/6٪ از گوشت قرمز تولیدی در سطح کشور به این استان اختصاص دارد (سالنامه، 200-202، 215).
 انواع واحدهای صنعتی، از صنایع دستی و خانگی تا صنایع سنگین، در سطح استان به فعالیت مشغول هستند. براساس داده‌های سال 1382ش، شمار کارگاههای صنعتی استان 964،34 واحد است که 7/ 78٪ از آن در مراکز شهری استان استقرار یافته‌اند (همان، 290)، تا جایی که مرکز استان، یکی از کانونهای مهم صنعتی کشور به شمار می‌رود (خاماچی، 120-122). شمار واحدهای بزرگ صنعتی استان (با بیش از 10 نفر کارکن) 957 واحد است که حدود 9٪ از آنها (با بیش از 100 نفر کارکن) از واحدهای بسیار بزرگ کشور به شمار می‌روند (سالنامه، 290، 299). از مهم‌ترین این واحدها، کارخانه‌های ماشین‌سازی و تراکتورسازی تبریز است که هر یک شامل واحدهای صنعتی متعددی هستند که از جمله به ترتیب می‌توان از کارخانه‌های پمپیران، کمپیدرو، لیفتراک‌سازی و ساخت تریلر و موتور‌سازی نام برد. از دیگر واحدهای بزرگ‌صنعتی استان‌می‌توان از لیلاند ـ دیزل، بلبرینگ‌سازی، هاکسیران دیزل و دیزل ایدم (بنز) یاد کرد.
پالایشگاه تبریز، واقع در غرب شهر صنعتی تبریز، یکی از بزرگ‌ترین پالایشگاههای کشور به شمار می‌آید. علاوه بر این، نیروگاه حرارتی تبریز و واحدهای مختلف وابسته به صنایع چرم، ریسندگی، کبریت‌سازی، سیمان و تولید مواد لبنی در سطح استان وجود دارد (خاماچی، 124، 126- 128، 130-133). بافت قالی و قالیچه در این استان از اهمیت، و تولیدات آن از شهرت جهانی برخوردار است. حدود 3/11٪ از کل مساحت فرش بافته شده در کشور به این استان اختصاص دارد (سالنامه، 320). براساس داده‌های موجود، استان آذربایجان شرقی دارای 155 معدن در حال بهره‌برداری است که جمعاً 499،1 نفر در آنها به فعالیت مشغول هستند (نتایج آمارگیری...، 114).
استان آذربایجان شرقی هم از لحاظ جاذبه‌های طبیعی و هم دیدنیهای تاریخی ـ فرهنگی از استانهای مهم کشور به شمار می‌رود. به واسطۀ اهمیت تاریخی ـ فرهنگی این استان، آثار بازمانده در سطح استان، اگرچه بیشتر به دورۀ مغول و صفوی تعلق دارند (دیباج، 5)، اما مجموعه‌ای از آثار و بناهای تاریخی نیز از هزارۀ 2ق‌م تا دورۀ معاصر را شامل می‌گردد (مخلصی، 18). تالابهای متعدد استان، از جمله تالاب آلما گُلی، در جنوب شرقی تودۀ کوهستانی سهند، تالاب قبادلو، در شمال غربی شهر عجب شیر، تالاب بزوجق گلی در غرب هشترود و تالاب خرمالو، واقع در جنوب غربی شهر اهر از دیدنیهای طبیعی به حساب می‌آیند (زنده دل، مجموعه...، 59-61). حدود 606،‍177 هکتار از اراضی استان آذربایجان شرقی تحت پوشش سازمان حفاظت محیط زیست است و یک پناهگاه حیات وحش به مساحت 952،96 هکتار در این استان وجود دارد و پارک ملی ارومیه بین این استان و آذربایجان غربی مشترک است (سالنامه، 71، 72، حاشیۀ 1).
نواحی و تپه‌های باستانی متعدد، سنگ‌نبشته‌های قدیمی و نیز بازارهای شهری زیبا و دیدنی، همچنین مساجد و مدارس و دیگر بناهای کهن، از جمله مسجد ارگ تبریز، کاخ شهرداری تبریز، عمارت شاه گُلی (ایل گُلی)، در 7 کیلومتری جنوب شرقی تبریز، قلعه‌های متعدد، از جمله قلعۀ پشتو در نزدیکی هوراند، قلعۀ ضحاک (داش قلعه) در 28 کیلومتری شرق عجب شیر، قلعۀ قهقهه در هوراند و قلعۀ نودوز (نقدوز) در 25 کیلومتری جنوب شرقی شهر اهر، پلها و خانه‌های کهن از دیدنیهای استان به شمار می‌روند (مخلصی، جم‍ ؛ زنده‌دل، مجموعه...، 91 بب‍ ‌).
چندین دانشگاه، از جمله دانشگاه تبریز (از با سابقه‌ترین و مهم‌ترین دانشگاههای کشور)، همچنین برخی واحدهای آموزش عالی، از جمله چندین واحد پیام‌نور، تربیت‌ معلم و دانشگاه آزاد اسلامی در سطح استان وجود دارد که شمار دانشجویان دوره‌های مختلف آنها در سال تحصیلی 1383- 1384ش، جمعاً 470،109 نفر بود که حدود نیمی از آنها را دختران دانشجو تشکیل می‌دادند (سالنامه، 638- 639). موزه‌های سنجش، شهاب‌الدین اهری (در اهر)، قرآن و کتابت، و موزۀ مراغه و نیز 11 سالن سینما و 107 کتابخانه از جمله مراکز فرهنگی استان به شمار می‌رود (همان، 695، 698، 708- 709).

مآخذ

افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، 1373ش؛ آمارنامۀ استان آذربایجان شرقی (1377ش)، سازمان برنامه و بودجۀ استان آذربایجان شرقی، تبریز، 1378ش؛ بازسازی و برآورد جمعیت شهرستانهای کشور، مرکز آمار ایران، تهران، 1382ش؛ جنیدی، محمدجواد، چشمه‌های معدنی ایران، تبریز، 1348ش؛ خاماچی، بهروز، فرهنگ جغرافیایی آذربایجان شرقی، تهران، 1370ش؛ دبا؛ دیباج، اسماعیل، راهنمای آثار تاریخی آذربایجان شرقی، تبریز، 1343ش؛ زنده‌دل، حسن، راهنمای آب‌درمانی و چشمه‌های معدنی ایران، تهران، 1384ش؛ همو، مجموعۀ راهنمای جامع ایرانگردی، استان آذربایجان شرقی، تهران، 1376ش؛ سالنامۀ آماری کشور (1383ش)، مرکز آمار ایران، تهران، 1384ش؛ سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده (1377ش)، نتایج تفصیلی، استان آذربایجان شرقی، مرکز آمار ایران، تهران، 1378ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن (1375ش)، شناسنامۀ بخشهای کشور، کل کشور، مرکز آمار ایران، تهران، 1378ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن (1375ش)، نتایج تفصیلی، استان آذربایجان شرقی، مرکز آمار ایران، تهران، 1376ش؛ عمران منطقه، گزارش مقدماتی آذربایجان (شرقی و غربی)، تهران، دفتر فنی سازمان برنامه، 1344ش، شم‍ ‍‌16‍؛ مخلصی، محمدعلی، فهرست بناهای تاریخی آذربایجان شرقی، تهران، 1371ش؛ نتایج آمارگیری از معادن در حال بهره‌برداری کشور ـ 1382ش، مرکز آمار ایران، تهران، 1384ش؛ نتایج تفصیلی سرشماری عمومی کشاورزی ـ 1382ش، استان آذربایجان شرقی، مرکز آمار ایران، تهران، 1383ش؛ نشریۀ عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، وزارت کشور، تهران، 1384ش؛ هویدا، رحیم، جغرافیای طبیعی آذربایجان، تبریز، 1352ش.    

عباس سعیدی