اقصی، مسجد و مدرسه

اقصى، مسجد و مدرسۀ \masjed-o (va) madre(a)se-ye aqsā\، بنایی واقع در خیابان مولوی تهران.
براساس کتیبه‌ای که روی قسمت فوقانی ساعت مسجد نصب شده، این بنا به دستور میرزا احمد خان مشیرالسلطنه، وزیر خزانه‌داری و بیوتات مظفرالدین شاه قاجار، در 1321 ق / 1903 م ساخته شده است (صاحب؛ صدیق‌الممالک، 338، 404). مشیرالسلطنه در صفر و شوال 1318 رَقَبات و املاکی را در شهرهای رشت و تهران، همچنین در دو روستای وجه‌آباد و اَلورَد از روستاهای بلوک شهریار‌ــ از بلوکها و نواحی دارالخلافۀ تهران ــ وقف کرد تا صرف هزینۀ ساخت و دیگر هزینه‌های مسجد و مدرسه شود. او مدتی بعد، رقبات دیگری را هم وقف کرد تا برای تعزیه‌داری ائمه (ع) در همان‌جا هزینه شود. وقف‌نامه در حضور شیخ فضل‌الله نوری تنظیم شده بود (بلاغی، 197- 199، 201؛ «وقف‌نامه»، 14،12،7،4،3).
بنای مسجد اقصى آجری، صحن آن به شکل مربع به مساحت تقریبی 190 مـ2 است (صاحب). تخریب ایوان بزرگ بخش جنوبی و ساخت مجدد آن در 1328 ش، شکل این قسمت را تغییر داده است ( گنج‌نامه، 3 / 70). در 3 طرف صحن، حجره‌هایی برای سکونت طلاب و در طرف دیگر، شبستان مسجد قرار دارد. ستونهای داخل شبستان سنگی است و روی آنها رنگ شده، و میان طاقها تیرهای چوبی قرار گرفته است. طاق شبستان ضربی است و در بازسازیهای اخیر، قوسهای بام تسطیح شده‌اند. روی بخشی از بام شبستان کتابخانۀ مدرسه، که اکنون خالی و متروک است، قرار دارد. بخشی از کاشی‌کاریهای طاق‌نماها، شماری از سنگهای قرنیزها، همچنین یک پنجرۀ چوبی مشبک، از زمان ساخت بنا در صحن مسجد تا کنون تغییر نیافته، اما پنجره‌های حجره‌ها و شبستان به پنجره‌هایی فلزی بدل شده‌اند. 3 ناودان از 5 ناودان سنگی این بنا نیز هنوز بر بخش بیرونی دیوار شرقی مسجد باقی‌مانده است. ساعت مسجد یکی از قدیمی‌ترین ساعتهای تهران است که روی برجی آجری در زاویۀ جنوب شرقی قرار دارد و به ساعت مشیرالسلطنه معروف است (صاحب).

مآخذ

بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، قسمت مرکزی و مضافات، قم، 1350 ش؛ صاحب، نوشین، تحقیقات میدانی؛ صدیق‌الممالک، ابراهیم، منتخب التواریخ، تهران، 1366 ش؛ گنج‌نامه، به کوشش کامبیز حاجی‌قاسمی، تهران، 1377 ش؛ «وقف‌نامه»، همراه اسس الاصول میرزا محمد کرمانی، چ سنگی، تهران، 1319 ق. 

نوشین صاحب