آفرینگان

آفرینگان \āfrīnagān\، اصطلاحی برای نامیدن برخی از نیایشهای زردشتیان و نیز مراسمی که این نیایشها را در آن برمی‌خوانند. این نیایشها و آیینهای مذهبی را بدان سبب آفرینگان نامیده‌اند که ضمن آنها همواره به مردمان یا ایزدانی که مراسم به پاس آنها برگزار می‌شود، درود و آفرین می‌فرستند (پورداود، 224-225؛ قس: مدی، 354).
آفرین به معنی تحسین، ستایش و دعای خیر، از ریشۀ اوستایی frī- با پیشوند ā-ساخته شده است و معادل آن در سنسکریت āpri-، نیز به همین معنی است (بارتولمه، 1025). ازاین‌رو، برخی از محققان آیین آفرینگان زردشتی را از بعضی جهات مشابه و قابل مقایسه با آیین «آپری» هندی باستان دانسته‌اند، اما باید توجه داشت که در مراسم «آپری» برهمنی، ایزدان گوناگونی فراخوانده، و دعوت می‌شوند تا در مراسم قربانی حضور یابند و از فدیه‌های نثارشده برخوردار شوند (هاوک، 284-285؛ ایرانیکا، I / 581)، درحالی‌که آیینهای آفرینگان زردشتی را برای درود‌فرستادن و خشنود‌کردن و طلب خیر و خجستگی برای افراد مختلف زنده یا مرده برگزار، و در ضمن آن برخی از ایزدان زردشتی را نیز یاد می‌کنند.
در آیین مزدیسنا، مراسم آفرینگان به مناسبتهای مختلف در طول سال برگزار می‌شود. مهم‌ترین آنها 4 نیایش است: آفرینگان دَهْمان، گاهان، گاهنبار، و رَپیثوین. «دَهْمان» جمع «دَهْم» به معنی پارسایان و نیکان است و آفرینگان دهمان دعایی است که از بندهای 2- 8 یسنای 6 گرفته شده است و برای شادی روان درگذشتگان و طلب آمرزش برای آنها در روزهای چهارم، دهم، سی‌ام و نیز در سال درگذشت اشخاص خوانده می‌شود (پورداود، 229-230). آفرینگان گاهان در 5 روز پایانی هر سال که اَنْدَرگاه (ه‍ م)، یا خمسۀ مسترقه یا پنجۀ دزدیده، خوانده می‌شود، برگزار می‌گردد و هر یک از این روزهای پنج‌گانه را به نام یکی از فصلهای پنج‌گانۀ گاتها می‌خوانند. بدین‌سبب آیین نیایشی آفرینگان که در این 5 روز به جای آورده می‌شود، به نام آفرینگان گاهان مشهور است (همو، 235). آفرینگان گاهنبار نیایشی است که ضمن جشنهای شش‌گانۀ موسوم به گاهنبار (ه‍ م) می‌خوانند. گاهنبارها را در ماههای اردیبهشت، تیر، شهریور، مهر، دی، و 5 روز آخر سال برگزار می‌کنند (نک‍ : مدی، 364, 420-428). آفرینگان رپیثوین نیایشی است برای خشنودی رپیثوین، فرشتۀ تابستان. به روایت بندهش (ص 106) 7 ماه از سال تابستان و 5 ماه دیگر زمستان بوده است و مراسم آفرینگان رپیثوین در آغاز و انجام این دوره، که شروع آن در فروردین ماه است (در هند تنها در آغاز دورۀ تابستان)، برگزار می‌شود. باید توجه داشت که آغاز و انجام دورۀ تابستان در قدیم با آنچه امروزه در میان زردشتیان ایران از سویی و زردشتیان هند از سوی دیگر، معمول است، تفاوت دارد (پورداود، 245-246؛ مدی، 363). گذشته از این آفرینگانها نیایشهای دیگری نیز وجود دارد که آفرینگان خوانده می‌شوند: دادار هرمزد، امشاسپندان و ایزدان (با فرشتگان و ایزدان)، سی‌روزه، اَردافْرَوَخْشْ، سُروش، و مینوناوَر. آفرینگان دیگری به نام دَهَم یزد نیز هست که آن را در سحرگاه روز چهارم پس از مرگ می‌خوانند (همانجا). آفرینگان مینوناور را هم ناور (نخستین مرتبۀ روحانیت زردشتی) در نخستین روز از 4 روز آخر آیین تشرف می‌خواند. بقیۀ آفرینگانها را می‌توان در هر روزی بر پا داشت.
برخلاف بسیاری دیگر از مراسم مذهبی زردشتی ضرورتی ندارد که آفرینگان حتماً در آتشکده، دَرِ مِهر، یا جای مخصوص دیگری برگزار شود، این مراسم را می‌توان در خانه‌های بهدینان نیز به جای آورد؛ همچنین ضرورتی ندارد که موبدانِ برگزار‌کنندۀ این مراسم درجه و رتبۀ خاصی داشته باشند. معمولاً دو موبد مراسم را اجرا می‌کنند: یکی «زوت» و دیگری «راسپی» و اگر بیش از دو موبد حضور داشته باشند، زوت بر سر آنها قرار می‌گیرد و بقیه به صورت گروهی وظایف راسپی را به جای می‌آورند. حتى تنها یک موبد هم می‌تواند به‌عنوان زوت مراسم آفرینگان را اجرا کند و وظیفۀ راسپی را فردی معمولی بر عهده گیرد (همو، 354-355).
پیش از آغاز این مراسم مذهبی، به جای آوردن آداب پادیاب که شامل شستن روی و دست و پا ست و نیز کُستی تازه کردن واجب است (همانجا). ابزارهای لازم برای اجرای آفرینگان اینها هستند:
1. آتشدانی پر آتش و نیز انبر و چمچۀ مخصوص رسیدگی به آتش؛ 2. سینی فلزی حاوی چوب صندل، عود و کندر که طی مراسم نثار آتش می‌شوند؛ 3. خوانچۀ مْیَزْد، متشکل از میوه، شیر، آب، شراب و شربت، نیز گل و یا گیاه سبز معطری چون ریحان که در خوانچۀ کوچکی در سمت چپ خوانچۀ میزد قرار می‌گیرد. طی مراسم این گلها را به ترتیب خاصی به خوانچۀ میزد منتقل می‌کنند و در مواقع خاصی موبدان آنها را به دست می‌گیرند یا به دست هم می‌دهند. نقش گل در این مراسم ظاهراً نمادین است (همو، 375-377). در مقابل خوانچه میزد که میوه‌ها در سمت راست و گلها در سمت چپ آن قرار دارد، زوت رو به جنوب یا شرق یا غرب می‌ایستد. او رو به سوی شمال که جای دوزخ است، نمی‌نشیند. راسپی نیز جلو آتشدان در مقابل او جای می‌گیرد (همو، 368 ؛ «زند ... »، II / 737).
مراسم آفرینگان شامل 3 بخش است: بخش نخست «دیباچه» است که زوت آن را به‌تنهایی می‌خواند. ضمن برخواندن دیباچه که به «پازند» معروف است، زوت اعلام می‌کند که چند بار باید دعای معروف «اَهونَوَر» به‌عنوان مقدمۀ بخش دوم (بخش اصلی آفرینگان) خوانده شود (برای آگـاهی از متن پازند «دیباچۀ آفرینگان»، نک‍ : آنتیا، 82-110, 152-154). سپس زوت نام گاه (هنگام یا بخشی از روز که زمان اجرای مراسم است)، نام ایزد یا موجود مینوی که مراسم برای خواندن یا بزرگداشت وی بر پا می‌شود (خْشنوم)، نام شخص مرده یا زنده‌ای که مراسم به افتخار یا یاد او برگزار می‌شود و سرانجام نام کسی را که مراسم به فرمودۀ وی بر پا می‌گردد، اعلام می‌کند (مدی، 357-361). در بخش دوم راسپی نیز با زوت هم‌آواز می‌شود. در این قسمت شماری دعای اهونور که برای آن آفرینگان معین شده، 3 بار دعای اَشِم وهُو (ه‍ م)، دعای «گاه» که نیایش مربوط به زمان برگزاری مراسم است، دعای خشنوم مربوط به ایزدان و موجودات مینوی (از سیروزه) و سپس نیایش اصلی آفرینگان که به زبان اوستایی، و اغلب فقرات آن از یشتها و یسنای اوستا گرفته شده، خوانده می‌شود. چون در مراسم آفرینگان ممکن است چند آفرینگان را بخوانند، دیباچه در آغاز هر یک جداگانه تکرار می‌شود. سپس راسپی دعای آفرین شهریار را به نام «آفرینامی خْشَثریان دَنگهوپَیتی» برمی‌خواند. این نیایش دعایی برای فرمانروای سرزمین است. ممکن است در پایان مراسم آفرینگان یا در بخش سوم آن، برخی از دعاهایی که آفرین نام دارند، توسط زوت خوانده شوند. گاهی خواندن دعای آفرین در پایان مراسم ضرورتی ندارد و مراسم با باج (ه‍ م) نهایی به پایان می‌رسد ( ایرانیکا، I / 581؛ مدی، 356, 364).

مآخذ

بندهش، ترجمۀ مهرداد بهار، تهران، 1369 ش؛ پورداود، ابراهیم، تفسیر بر خرده اوستا، بمبئی، انجمن زردشتیان ایرانی؛ نیز:

Antia, E. E. K., Pazand Texts, Bombay, 1909; Bartholomae, Ch., Altiranisches Wörterbuch, Berlin, 1961; Haug, M., Essays on the Sacred Language,Writings and Religion of the Parsis, Amsterdam,1971; Iranica; Modi, J. J., The Religious Ceremonies and Customs of the Parsees, Bombay, 1937; Le Zend - Avesta , tr. J. Darmesteter, Paris, 1960.
مهری باقری