افرائیم

افرائیم \efrāʾīm\، «سرزمین حاصلخیز» یا «به نحو مضاعف حاصلخیز»، یکی از 12 قبیلۀ تشکیل‌دهندۀ بنی‌اسرائیل در عصر باستان که به گفتۀ کتاب مقدس، از اعقاب پسر کوچک یوسف، به همین نام، بوده‌اند. افرائیم احتمالاً در سدۀ 16 ق‌م در مصر به دنیا آمد و برادر بزرگ‌ترش مَنَسّی نام داشت. در کتاب مقدس آمده است که یعقوب، افرائیم و برادرش را که نوادگان او بودند، پسران خود خواند و برکت داد، ازاین‌رو، آن دو رأس دو قبیلۀ بنی‌اسرائیل شدند. همچنین، گفته شده است که یعقوب پسر کوچک‌تر را بر آن دیگری ترجیح داد و بدین ترتیب، آیندۀ اعقاب آن دو را پیشگویی یا تعیین نمود. اینکه در کتاب مقدس آمده است یعقوب، افرائیم را بیش از برادرش مورد عنایت قرار داد، شاید دلیلی برای توجیه برتری قبیلۀ افرائیم در ادوار تاریخی باشد. 
قبیلۀ افرائیم نه‌تنها بزرگ‌تر از قبیلۀ منسّی بود، بلکه اعضای آن در قیاس با 11 قبیلۀ دیگر، جنگجوترین و موفق‌ترین آنها بودند. دو تن از برجسته‌ترین افرائیمیان که نامشان در تاریخ، مبتنی بر کتاب مقدس، ثبت است، یوشَع و سَموئیل نبی‌اند. 
پس‌از درگذشت حضرت موسى ‌(ع)، یوشع از اعضای قبیلۀ افرائیم که ایمان و شجاعت خود را به اثبات رسانده بود، نسبت به اقران خود امتیاز یافت و رهبر تمامی بنی‌اسرائیل شد. وی همان کسی بود که تمامی قوم را به ارض موعود هدایت کرد و به گفتۀ کتاب مقدس، فتح کنعان نیز با رهبری او صورت گرفت. قبیلۀ افرائیم در کنعان یکی از حاصلخیزترین مناطق را اشغال کرد؛ قلمرو ایشان بخش اعظم جاهایی را که بعداً سامره خوانده شد، در بر می‌گرفت. منطقۀ افرائیمیان از شمال به جایگاه قبیلۀ منسّی، از شرق به رود اردن، از جنوب به مقر قبیلۀ بنیامین، و از 
غرب به قلمرو قبیلۀ وان و دریای مدیترانه محدود می‌شد. افرائیم نام رشته‌کوهی در مرکز فلسطین هم هست که از دشت بزرگ تا همسایگی اورشلیم امتداد دارد. 
افرائیمیان از بدو اقامت در فلسطین از منزلت خاصی برخوردار بودند و به عزت و شرف اهمیت بسیار می‌دادند. آنها این بخت را داشتند که در میانۀ قبایل دیگر جای گیرند و به این ترتیب، بر اثر جنگ با کنعانیان و فیلیستینیها (گروهی مهاجران سامی به کنعان که با تازه‌واردان عبرانی به‌سختی مبارزه می‌کردند)، و یا در جنگهای میان خود قبایل، تضعیف نشوند. ازاین‌رو، قبیلۀ افرائیم میزبان ملاقاتهای میان قبایل نیز بود. در این جریانات تاریخی، قدرت قبیلۀ افرائیم افزون شد و توانست افزون بر گسترش قلمرو خود به سوی شمال و غرب، بخشهایی از قلمروهای منسّی و وان را در اختیار خود بگیرد. رویدادهای یادشده در کتاب داورانِ کتاب مقدس نشان می‌دهد که در این عصر (عصر داوران) افرائیمیان، مغرور از مقام و منزلت خود، مدعی ارشدیت نسبت به سایر قبایل بودند؛ این از سویی، از استقلال و خودسریِ سیاسیِ ایشان ناشی می‌شد و از سوی دیگر، می‌توان این برتری‌جویی آنان را ناشی از آن دانست که مرکز دینی شیلوه در قلمرو آنان قرار داشت. ازجملۀ مراکز دینیِ مهم بنی‌اسرائیل، یکی بتل (بیت ایل) و دیگری شیلوه بود که به افرائیمیان تعلق داشتند. نخستین جایگاه نگهداری صندوق (یا تابوت) عهد، شیلوه بود که مرکز سیاسی قبیله محسوب می‌شد و به‌سبب قرارداشتن صندوق عهد و خیمۀ مقدس در آنجا، مرکز دینی تمامی بنی‌اسرائیل هم به شمار می‌رفت. 
پس‌از مرگ شائول (سائول)، نخستین پادشاه بنی‌اسرائیل، قبیلۀ افرائیم با همۀ قبایل دیگر (به‌جز یهودا) متحد شد؛ قبایل متحدْ پادشاهی داوود را نپذیرفتند و پسر شائول را شاه خود شناختند؛ اقدامی که نتیجه‌ای نبخشید. پس‌از درگذشت سلیمان، پسر داوود، به‌سبب فشارهای بسیاری که وی بر این قبایل وارد آورده بود، پسرش را به‌عنوان جانشین او نپذیرفتند. افرائیمیان به رهبریِ یِرُبُعام، بر ضد پسر و جانشین سلیمان، رِحُبُعام، شوریدند. قبیلۀ یهودا، بخشی از قبیلۀ بنیامین و دو قبیلۀ دیگر به شورشیان نپیوستند، اما سایر آنها به رهبری افرائیم، پادشاهی شمالی (یعنی دولت «اسرائیل») را تشکیل دادند، در حالی که پادشاهی جنوبی با رهبری قبیلۀ یهودا شکل گرفت و با همین نام شهرت یافت. در شمال قدرت و نفوذ افرائیم روز‌افزون بود، به طوری که از حدود 745 ق‌م، حکومت شمالی غالباً با نام افرائیم شناخته می‌شد که حاکی از اهمیت آن در اتحادیۀ قبایل شمالی بود. البته دولت اسرائیل و قبیلۀ افرائیم همواره به دین یهودی وفـادار نبودند و تغییر گرایشهای دینی در آنان به چشم می‌خورد، چنان‌که یزبل (ایزابل) همسرِ شاه احاب (حک‍ ح 874-853 ق‌م) که خود یک افرائیمی بود، بَعْل، خدای کنعانیان را می‌پرستید و خود احاب، هفتمین شاه اسرائیل، نیز بدان کیش گروید و معابدی برای پرستش بعل و عَشتاروت بنا کرد. 
اینکه افرائیمیان خود را بزرگ‌تر و برتر از قبایل دیگر می‌دانستند، و ازاین‌رو به انزوا گراییدند، نهایتاً عواقب وخیمی برای ایشان به بار آورد که با تجزیۀ پادشاهی متحد بنی‌اسرائیل آغاز شد. دولت تضعیف‌شدۀ اسرائیل در برابر قدرت بزرگ آشور تاب نیاورد. قبیلۀ افرائیم همراه با سایر قبایل تشکیل‌دهندۀ اسرائیل، در زمان اشغال این کشور به دست نیروهای آشوری در 721 ق، به اسارت درآمدند، در سراسر قلمروهای امپراتوری آشور پراکنده، و سرانجام نیز از صحنۀ تاریخ ناپدید شدند. اینان به «10 قبیلۀ گمشدۀ اسرائیل» شهرت یافته‌اند. 

مآخذ

Americana, 2006; Britannica, 2010; Collier’s Encyclopedia, New York, 1986; Funk and Wagnalls New Encyclopedia, ed. W. H. Hendelson, New York, 1973; Judaica; The International Standard Bible Encyclopedia, ed. G. W. Bromiley, Grand Rapids, 1982. 
بخش ادیان، اساطیر و عرفان