آفتاب پرست

آفتاب‌پرست \āftāb-parast\، سرده‌ای از تیرۀ گاوزبان. گونۀ موسوم به آفتاب‌پرست اروپایی که در ایران نیز می‌روید، گیاهی است علفی و یک‌ساله به شکل بوته‌ای با ساقه‌های چوبی. ساقۀ آن کوتاه، و پوشیده از پرز غباری است. بلندی آن به 20 تا 70 سانتی‌متر می‌رسد و بسیار پرشاخه و منشعب است. برگ آن کامل، پهن، بیضی، نوک‌تیز، و زبر و خشن است و دم‌برگی شبیه برگ و کمی کوچک‌تر از آن دارد. گلهای این گیاه مجتمع، خوشه‌ای، سفید مایل به زرد، بدون بو، و خمیده شبیه عقرب است. آفتاب‌پرست از راه کاشت قلمه تکثیر می‌شود که معمولاً اواخر تابستان یا اوایل پاییز گرفته می‌شود، در گلدان یا خزانه کاشته شده و زمستان در گلخانۀ سرد نگهداری می‌شود. این گیاه در تمام طول تابستان گل می‌دهد (مظفریان، 79؛ حاجی شریف، 40؛ میرحیدر، 7 / 76-77). 

آفتاب‌پرست در مناطقِ مدیترانه‌ای جنوب اروپا، جنوب غربی آسیا، شمال آفریقا و ایران می‌روید. این گیاه در ایران بیشتر در تاکستان و کنار جاده‌ها و اراضی سنگلاخ و همچنین در همدان دیده می‌شود (همو، 7 / 77). 
آفتاب‌پرست در سراسر ایران 47 گونه گیاه علفی یک‌ساله و چندساله دارد که از رایج‌ترین آنها باید از H. aucheri در مناطق مرکزی، و H. bacciferum و H. ramosissimum در مناطق جنوبی ایران نـام برد. از میان آنها، 23 گونه انحصاری ایران‌اند (نک‍ : مظفریان، 267). در دانه و ریشۀ گیاه آفتاب‌پرست، آلکالوئیدی به نام سینوگلوسین وجود دارد. 
در داروشناسی کهن، این گیاه دوارالشمس یا صامریوما (نام سریانی گیاه) نامیده شده است. بنابر نظر حکمای طب سنتی، طبیعت صامریوما گرم و خشک است و برگ و شاخۀ گل‌دار و تخم آن محلل و مسهل بلغم است و در ترکیب با عسل برطرف‌کنندۀ صفرا ست. مخلوط آن با سرکه نیز برای درمان عقرب‌گزیدگی مفید است. دم‌کردۀ برگ و سرشاخۀ گل‌دار گیاه برای دفع سنگ کلیه نافع است. ضماد آن برای دفع و رفع انواع زگیل و اگزما، و ضماد برگ آن با شیر برای نقرس و پیچیدگی عصب به کار می‌رود (میرحیدر، همانجا). 
در تحقیقات اخیر نشان داده شده است که عصاره‌های رزینی گونه‌های آفتاب‌پرست، بالقوه خاصیت آنتی‌اکسیدانی دارند (لیسی، 471-477). از طرف دیگر، در برخی از ماکیانها، ازجمله مرغها و اردکهایی که تخم آفتاب‌پرست را در رژیم غذایی خود ناخواسته همراه گندم مصرف می‌کنند، نوعی بیماری گزارش شده است. این بیماری به‌سبب وجود آلکالوئیدهای هلیوترین، لازیوکارپین، و پیرولیزیدین در آفتاب‌پرست اروپایی پدید می‌آید و نشانه‌های آن عبارت‌اند از: جمع‌شدن آب در شکم و جراحتهای فاسدشدنی در کبد (پس، 284-288). 

مآخذ

حاجی شریف، احمد، اسرار گیاهان دارویی، تهران، 1386 ش؛ مظفریان، ولی‌الله، شناخت گیاهان دارویی و معطر ایران، تهران، 1391 ش؛ میرحیدر، حسین، معارف گیاهی، تهران، 1373 ش؛ نیز: 

Lissi, E. A. et al., «Total Antioxidant Potential of Resinous Exudates from Heliotropium Species, and a Comparison of the ABTS and DPPH Methods», Free Radical Research, 1999, vol. XXX, no. 6; Mozaffarian, V., A Dictionary of Iranian Plant Names, Tehran, 1996; Pass, D. A. et al., «Poisoning of Chickens and Ducks by Pyrrolizidine Alkaloids of Heliotropium Europaeum», Australian Veterinary Journal, 1979, vol. LV, no. 5. 
گل‌اندام شریفی