افدیه اود سهیگیه سگستان

افدیه اود سهیگیه سگستان \afdīh ūd sahīgīh-e sagestān\، یا ابدیه اُد سهیگیه سگستان، رسالۀ کوتاهی به خط و زبان فارسی میانه (پهلوی) دربارۀ شگفتیها و دیدنیهای سرزمین سیستان. 
واژۀ «افدیه / ابدیه» (afdīh / abdīh) در فارسی میانه و نو به معنای «شگفتی» (مکنزی، 29؛ بهار، 25؛ لغت ... ، 5) آمده، و «سهیکیه» (sahikīh از مصدر فارسی میانۀ sahistan، اوستایی sand- و فارسی باستان өand)، به معنای «دیدن و به نظر رسیدن» است (بارتولمه، 1559؛ کنت، 187؛ مکنزی، 132؛ نیز نک‍ : نوابی، 621-622) که در نوشته‌های فارسی میانه، به‌ویژه به همراه واژۀ پیشین در شکل فعل مرکب afd sahist به معنای «شگفت نمود / به نظر آمد» آمده است. جزء واپسین این نام، «سکستان» (sakistān)، هم صورت فارسی میانۀ «سیستان» است (نیبرگ، II / 172). 
برخلاف دیگر آثار فارسی میانۀ زردشتی که در دورۀ اسلامی و در ناحیۀ فارس نوشته شده‌اند، این اثر را در اواخر دورۀ ساسانی ظاهراً نویسنده‌ای اهل سیستان نوشته که به تاریخ دین زردشتی دل‌بستگی داشته و کوشیده است ویژگیهای شایان توجه این ناحیه و تاریخ آن را، که از نظر زردشتیان اهمیت داشته است، به اختصار بشناساند (تاوادیا، 204؛ تفضلی، 290). 
تنها نسخۀ موجود از این رساله در دست‌نویس MK باقی است که آن را مهر آبان کیخسرو در 1322 م در آتشکدۀ تاناک هند، رونویسی و گردآوری کرده است (دریایی، 534؛ قس: تفضلی، 291، حاشیۀ 1). در 1897 م جاماسپ آسانا نسخه‌ای تصحیح‌شده از این متن را در مجموعۀ متنهای پهلوی منتشر کرد که پس‌از مفقودشدن نسخۀ اصلی، اینک تنها نسخۀ موجود از این رساله به شمار می‌آید (دریایی، 535). 
این متن چندین‌بار به زبانهای مختلف ترجمه و شرح شده است که به‌سبب دشواری قرائت خط پهلوی و نارسایی نسخۀ موجود، اختلاف بسیـاری میـان آنهـا دیده می‌شود (نک‍ : همانجا؛ اوتاس، 261 ff.؛ نیز بیلی، 161؛ مدی، 123 ff.؛ وست، 115 ff.؛ هرتسفلد، II / 94). 
همانند دیگر نوشته‌های فارسی میانۀ زردشتی، این متن نیز با عبارت «به نام یزدان» آغاز می‌شود. پس‌از عنوان رساله، شگفتی و برجستگی سرزمین سیستان بیشتر و بهتر از سرزمینهای دیگر دانسته شده، و از پی آن، دلایلی برای این سخن آمده است: نخستین ویژگیها، رود هیرمند، دریاچۀ فرزدان و دریاچۀ کیانسه، و کوه اوشد اشتَر هستند که نجات‌بخشان دین زردشتی، موسوم به سوشیانتها، از تخمۀ زردشت، در آنجا زاده می‌شوند و پرورش می‌یابند و برمی‌خیزند؛ پس‌از کشته‌شدن ایرج به‌دست برادران، تنها بازماندۀ ایرج را که دختری بود، فریدون در سیستان پنهان داشت تا اینکه از تبار او منوچهر زاده شد؛ دیگر آنکه وشتاسپ شاه، نخست دین زردشتی را در این ناحیه رواج داد؛ شاگردان زردشت بخشی از اوستا را در این سرزمین نگاشتند؛ پس از یورش اسکندر نیز اوستا در این سرزمین سینه به سینه انتقال یافت و باقی ماند (متنها ... ، 25-26؛ دریایی، 535-536؛ تفضلی، 290-291؛ اوتاس، بیلی، مدی، وست، هرتسفلد، همانجاها). 

مآخذ

بهار، مهرداد، واژه‌نامۀ بندهش، تهران، 1345 ش؛ تاوادیا، ج.، زبان و ادبیات پهلوی، ترجمۀ س. نجم‌آبادی، تهران، 1348 ش؛ تفضلی، احمد، تاریخ ادبیات ایران پیش‌از اسلام، به کوشش ژاله آموزگار، تهران، 1376 ش؛ دریایی، تورج، «شگفتی و برجستگی سیستان، متنی به زبان پهلوی»، مجلۀ ایران‌شناسی، تهران، 1375 ش، س 8، شم‍ 3؛ لغت فرس، اسدی طوسی، به کوشش عباس اقبال آشتیـانی، تهران، 1319 ش؛ متنهای پهلوی، بـه کوشش جـاماسپ ـ آسانا، تهـران، 1350 ش؛ مکنزی، د. ن.، فرهنگ کوچک زبان پهلوی، ترجمۀ مهشید میرفخرایی، تهران، 1373 ش؛ ماهیار نوابی، یحیى، «سهستن = دیدن»، چیستا، تهران، 1361 ش، س 2، شم‍ 5؛ نیز: 

Bailey, H. W., Zoroastrian Problems in the Ninth-Century Books, Oxford, 1943; Bartholomae, Ch., Altiranisches Wörterbuch, Berlin, 1961; Herzfeld, E., Archaeologische Mitteilungen aus Iran, Berlin, 1930; Kent, R. G., Old Persian, Grammar, Texts, Lexicon, New Haven, 1953; Modi, J. J., Aiyādgār-i-Zarirān Shatrōihā-i-airān and afdiya va sahigiya-i-sistān, Bombay, 1899; Nyberg, H. S., A Manual of Pahlavi, Wiesbaden, 1974; Utas, B., «The Pahlavi Treatise Avdēh u Sahīkēh ī Sakistān or 'Wonders and Magnificence of Sistan'«, Acta Antiqua, Budapest, 1980, vol. XXVIII; West, E. W., »A Transliteration and Translation of the Pahlavi Treatise 'Wonders of Sagastān' (Sīstān)», Journal of the American Oriental Society, ed. J. A. Montgomery et al., New Haven, 1917, vol. XXXVI. 
عسکر بهرامی