آسمان نما

آسمـان‌نمـا \ ās[e]mān-namā\ ، یــا پــلانــتــاریــوم \ p[e]lān[e]tāriyom\ ، تالار نمایشی برای آموزش همگانی اخترشناسی و رشته‌های وابسته به آن، به‌ویژه دانش فضا. این تالار به‌طور سنتی دارای سقفی به شکل نیمکره است که تصویر اجرام آسمانی را، همان‌گونه که از زمین دیده می‌شوند، بر آن می‌اندازند. اصطلاح آسمان‌نما همچنین به مؤسسه‌ای آموزشی، که این تالار، بخش اصلی آن را تشکیل می‌دهد، و دستگاه فراتاب (پروژکتور) که تصویر آسمان را بر سقف این تالار می‌اندازد، گفته می‌شود. این اصطلاح امروزه برای نامیدن نرم‌افزارهای رایانه‌ای یا پایگاههایی اینترنتی نیز به‌کار می‌رود که تصویر آسمان شب و پدیده‌های گوناگون سماوی را شبیه‌سازی می‌کنند. 

اصطلاح آسمان‌نما در اصل برای توصیف ابزارهایی آموزشی یا نمایشی به کار می‌رفت که به‌منظور نشان دادن حرکتهای مداری سیاره‌ها و قمرهای آنها طراحی شده بودند. این ابزارها از گویهای کوچکی تشکیل می‌یافتند که میله‌هایی آنها را بر روی پایه‌ای مرکزی ثابت و تنظیم می‌کرد و هریک از آنها معرف سیاره‌ای بود؛ گوی دیگری هم، به‌عنوان خورشید، بالای آنها قرار داشت. بسیاری از این دستگاهها در زمان ساخت، قمرهای مهم و شناخته‌شده را در بر داشتند. این ابزارهای گاه دقیق و پیچیده، که یکی از آنها را مبتکری انگلیسی در 1712م طراحی کرد، افلاک‌نما نیز نامیده می‌شوند.
تأسیسات آسمان‌نماها بسیار متفاوت‌اند؛ برخی از آنها فضای نمایشی گسترده، موزه و کادر حرفه‌ای و پشتیبانی قابل ملاحظه‌ای دارند. ممکن است قطر گنبد نمایشی آنها بیش از 25 متر باشد و جایگاهی با گنجایش بیش از 600 تن تماشاگر داشته باشند. آسمان‌نماهای دیگری را که کوچک‌ترند و گنجایش کمتری دارند، می‌توان ابزاری کمک‌آموزشی دانست. 
مهم‌ترین ابزار هر آسمان‌نما دستگاه فراتاب است. فراتابها نیز انواع گوناگونی دارند. نخستین فراتاب الکترومکانیکیِ مدرن در 1923م در کارخانۀ ابزارهای نوریِ کارل زایس در آلمان ساخته شد. فراتابهای امروزی دستگاههایی پیشرفته، مرکب از عدسیها، لامپها، چرخ‌دنده‌ها و موتورهایی است که با رایانه کنترل می‌شوند و به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که حرکت دقیق سیاره‌ها، خورشید و مـاه را، همـان‌گونـه که از روی زمین ــ در عرضهای جغرافیایی گوناگون ــ دیده می‌شوند، نمایش دهند. 
فراتابهای الکترومکانیکیِ آسمان‌نماهای بزرگ به شکل دَمبِل ساخته می‌شوند و در مرکز تالار، روی زمین قرار می‌گیرند. این فراتابها دارای حدود 000‘29 قطعۀ مکانیکی‌اند و وزنشان به 5/ 2 تن می‌رسد. در هریک از گویهای بزرگ این فراتاب دمبل‌مانند، نورافکنها و چراغهایی جای داده می‌شوند که با موتورهایی به حرکت درمی‌آیند. یکی از گویها تصاویر آسمان‌شب در نیمکرۀ شمالی را بازسازی می‌کند و گوی دیگر، آسمان نیمکرۀ جنوبی را. در استوانۀ میانی نیز نورافکنها و چراغهایی قرار می‌گیرند که تصاویر خورشید، ماه و سیاره‌های منظومۀ خورشیدی را نمایش می‌دهند. 
امروزه مؤسسه‌های آموزشی بزرگ در آسمان‌نماهای خود فنّاوریهای مدرن، همچون فراتابهای دیجیتالی و لیزری را جایگزین فراتابهای الکترومکانیکی می‌کنند. به کمک این فناوریها می‌توان آمیزه‌ای از تصاویر آسمان، عکس، فیلم و تصویرهای پویانماییِ رایانه‌ای را به نمایش گذاشت. 
در یک آسمان‌نمای عادی، نمایش جلوه‌های آسمانی طبق برنامه‌ای منظم به مردم ارائه می‌شود. نمایش این برنامه‌ها بیشتر با موسیقی، انواع جلوه‌های ویژه و با گفتاری همراه است که توسط گوینده‌ای حرفه‌ای اجرا و ضبط شده است. برای آنکه همۀ بازدیدکنندگان نمایش‌هایی همانند را مشاهده کنند، مسئولان این مؤسسه‌ها به خودکارسازی برنامه‌ها گرایش یافته‌اند. 
فراگیرترین آرایش صندلیهای تماشاگران در آسمان‌نماها به‌صورت دایره‌هایی هم‌مرکز، پیرامون فراتاب مرکزی تالار نمایش است. نخستین آسمان‌نما با بهره‌گیری از فراتاب ساخت کارخانۀ زایس، در 1923م در موزۀ آلمان در شهر مونیخ گشایش یافت. در پایان سدۀ 20م بیش از 100 آسمان‌نمای بزرگ در سراسر جهان مشغول به کار بوده است. 

مآخذ

CE, 6th edition; EA, 2006; EB, 2010; ME, 2009.
بخش تاریخ علوم