استونی

بیداری ملی استونیاییها

در پی این اصلاحات، وضع زندگی دهقانان استونی بهبود یافت و در پایان سدۀ 19م، آنان مالک  5/ 2 اراضی خصوصی کشور بودند. در پی رشد رفاه شهری به‌عنوان یکی از نتایج صنعتی شدن، جمعیت استونی و سطح آموزش و آگاهی ملی افزایش یافت. با به سلطنت رسیدن آلکساندر سوم در روسیه، دورۀ «روسی‌سازی» به‌‌طور جدی آغاز شد. قانون اساسی روسی برای استونی در 1882م تدوین، و قوانین مدنی و کیفری روسیه جایگزین قوانین قدیمی بالتیک شد. در 1887م، زبان روسی جانشین زبانهای آلمانی و استونیایی در بخش آموزش کشور شد. در 1893م، در دانشگاه دورپات (تارتوی کنونی)، که در آن زمان از دانشگاههای مهم آلمانی زبان بود، نیز آموزش به زبان روسی شد.
در ژانویۀ 1905م انقلابی در روسیه رخ داد و بی‌‌درنگ، دامنۀ آن به استونی نیز کشیده شد. در 27 نوامبر همان سال، یان تونیسون نخستین کنگرۀ حزب لیبرال ملی خود را در تالین برگزار کرد. کُنستانتین پَـتس نیز در ماه دسامبر کنگرۀ کشاورزان استونی را در همین شهر برپا کرد. اما در پی اعلام حکومت نظامی از سوی فرمانروایان روس، احزاب کارگری در مناطق روستایی پراکنده شدند. آنان خانه‌های اربابی را غارت کردند و به آتش کشیدند. برای سرکوبی این شورشها، 328 تن از استونیاییها تیرباران، یا به دار آویخته شدند. پتس و رهبر حزب رادیکال، یان تِمانت، نیز از کشور گریختند. در انتخاباتهای نخستین و دومین دومای روسیه، 5 نماینده از استونی به این مجلس راه یافتند.

استقلال

انقلاب 1917م روسیه در طی جنگ جهانی اول برای استونی خودگردانی به ارمغان آورد. شورای ملی استونی، معروف به ماپَـئِو، با تشکیل جلساتی در 14 ژوئیه و 12 اکتبر همان سال، پتس را به‌عنوان رئیس دولت انتقالی منصوب کرد.
کمونیستها با کودتای نوامبر 1917م در شهر پتروگراد (سن‌پترزبورگ)، در روسیه به قدرت رسیدند. در 28 نوامبر همان سال، مجلس استونی خواستار جدایی از روسیه شد، اما در 8 دسامبر، شورای کمیسرهای خلق روسیه، دولت کمونیستی دست‌نشانده‌ای به ریاست یان آنوِلت در استونی روی کار آوردند. او گرچه قدرت را در تالین به دست گرفت، هرگز نتوانست بر سراسر کشور تسلط یابد. در فوریۀ 1918، نیروهای آلمانی وارد استونی شدند؛ کمونیستها گریختند و در 24 فوریه، استقلال استونی از سوی شورای ملی اعلام شد. یک روز بعد، ارتش آلمان وارد تالین شد. پتس برای مدت کوتاهی بازداشت شد و دیگر رهبران استونی نیز یا به خارج گریختند، یا مخفی شدند. در 3 مارس همان سال، به‌موجب پیمان برِست ـ لیتـوفسک، حاکمیت بـر کشورهای بالتیک از روسیه به آلمان واگذار شد.
آلمانیها تا زمان تسلیم در برابر متفقین در 11 نوامبر 1918، بر این ناحیه حکومت کردند. پس از آن، دولت موقت استونی مجدداً به ریاست پتس اعلام استقلال کرد، اما دولت شوروی پیمان برست ـ لیتوفسک را باطل اعلام کرد و در 28 نوامبر، ارتش سرخ با تصرف نارْوا، وارد استونی شد. با این همه، تا پایان فوریۀ 1919، نیروهای استونی به کمک متفقین همۀ اراضی استونی را آزاد کردند و ارتش استونی در داخل خاک شوروی و لاتویا نیز پیشروی کرد. اتحاد شوروی که در تصرف کردن استونی ناکام مانده بود، در 1920م استقلال این کشور را به رسمیت شناخت.
در 15 ژوئن 1920، مجلس مؤسسان استونی، که در انتخابات آوریل 1919 برگزیده شده بود، قانون اساسی جدیدی تصویب کرد. از آنجا که هیچ حزبی در مجلس دارای اکثریت مطلق نبود، دولتی ائتلافی روی کار آمد. از مۀ 1919، که نخستین کابینۀ قانونی تشکیل شد، تا مۀ 1933، 20 دولت ائتلافی و 10 رئیس دولت بر استونی حکومت کردند.
استونی پس از استقلال یافتن، در سیاست خارجی و روابط اقتصادی به اروپای غربی گرایش یافت. در 1924م، حزب کمونیست استونی غیرقانونی اعلام شد. رکود اقتصاد جهانی در اوایل دهۀ 1930م، در این کشور بیکاری و کاهش قیمت محصولات کشاورزی را در پی داشت. قانون اساسی جدید در 1933م، قدرت بسیار بیشتری به رئیس‌جمهور می‌داد. پتس، به‌عنوان کفیل ریاست جمهوری، مسئول برگزاری نخستین انتخابات ریاست جمهوری شد. با اعلام وضعیت فوق‌العاده از سوی پتس در 12 مارس 1934، رهبران اپوزیسیون دستگیر شدند، و فعالیت همۀ احزاب ممنوع شد. به این ترتیب، او حکومت دیکتاتوری برقرار کرد. در دسامبر 1936، مجلس مؤسسان جدیدی انتخاب شد و سومین قانون اساسی استونی را تصویب کرد. در آوریل 1938، پتس برای دوره‌ای 6 ساله به ریاست ‌جمهوری برگزیده شد.

از دست رفتن استقلال

سرنوشت استونی در پی انعقاد پیمان عدم تعرض اوت 1939 بین آلمان نازی و اتحاد شوروی تغییر کرد. در 28 سپتامبر همان سال، دولت شوری پیمان همکاری مشترکی را به استونی تحمیل کرد که براساس آن، چندین پایگاه‌ نظامی در استونی به اتحاد شوروی واگذار شد. در 17 ژوئن 1940، نیروهای شوروی استونی را تصرف کردند و حکومتی کمونیستی در آنجا روی کار آوردند. در 6 اوت همان سال، استونی یکی از جمهوریهای اتحاد جماهیر شوروی شد. پتس، لایدونِر و دیگر رهبران سیاسی استونی دستگیر، و به شوروی تبعید شدند. در مدت 12 ماه پس از اشغال استونی از سوی شوروی، بیش از 60 هزار تن کشته، یا تبعید شدند.
آلمان در 22 ژوئن 1941 به شوروی حمله کرد. پیش از ورود آلمانیها، نیروهای نظامی خودجوش استونیایی نواحی گسترده‌ای را از اشغال روسها خارج کرده بودند. استونی، به‌عنوان بخشی از ایالت اُستلاند (ایالت شرقی)، به مدت 3 سال در اشغال آلمان بود. با این حال، تا فوریۀ 1944 روسها بازگشتند و تا رود نارْوا پیشروی کردند. در این زمان حدود 30 هزار استونیایی از طریق دریا به سوئد، و 33 هزار تن به آلمان گریختند و بسیاری هم در دریا تلف شدند. در 22 سپتامبر 1944، روسها تالین را تصرف کردند.

جمهوری شوروی استونی

نخستین دهۀ پس از جنگ، دوران سخت سرکوبگری و «روسی‌سازی» بود. تلاش برای بازسازی کشور در قالب نظام جدید شوروی شرایط سیاسی و فرهنگی را برای مردم تحمل‌ناپذیر کرده بود. بسیاری در طی اجرای برنامۀ اشتراکی‌سازی اجباری مزارع، به‌ویژه در 1949م، تبعید شدند. طبق برآوردها، حدود 80 هزار استونیایی در سالهای 1945 تا 1953م تبعید شدند. در نتیجۀ مهاجرتهای گسترده از روسیه و دیگر نواحی شوروی به استونی، از جمعیت بومی این کشور کاسته شد. پیش از جنگ، حدود 90٪ از جمعیت این کشور را استونیاییها تشکیل می‌دادند، اما تا 1990م، این نسبت به 60٪ کاهش یافته بود.

بازگشت استقلال

در پی اصلاحات گُرباچِف و افزایش آزادیها در شوروی، استقلال‌طلبان استونی در انتخابات مارس 1990 به پیروزی قاطعی رسیدند و دولتی انتقالی تشکیل دادند. کودتای اوت 1991 در شوروی سبب فروپاشی ناگهانی دولت انتقالی شد و استونی در 20 اوت همان سال، اعلام استقلال کرد. استقلال استونی در 6 سپتامبر از سوی اتحاد جماهیر شوروی پذیرفته شد و این کشور در 17 سپتامبر به عضویت سازمان ملل متحد درآمد. در ژوئن 1992، قانون اساسی جدیدی به تصویب رسید و در سپتامبر همان سال، انتخابات مجلس قانون‌گذاری و ریاست جمهوری برگزار، و لِنارت مِری به ریاست جمهوری برگزیده شد.
یکی از مهم‌ترین مشکلات استونی پس از استقلال، حقوق آن دسته از ساکنان این جمهوری بود که پس از انضمام به شوروی در 1940م، به آنجا مهاجرت کرده بودند. از این استونیاییهای غیربومی، که بیشتر روس بودند، خواسته شد تا درخواست شهروندی کنند، البته شرط پذیرفته شدن آنها دانستن کامل زبان استونیایی بود. این مسئله در کنار موضوع حضور سربازان روس در استونی، روابط این کشور را با روسیه تیره کرد. سربازان روس سرانجام در 1994م استونی را ترک کردند.
استونی با وجود مشکلاتی چون رشوه‌خواری، فساد اداری و سوء استفادۀ برخی از مقامات رده‌بالا از قدرت، توانست تا اواخر دهۀ 1990م دمکراسی با ثباتی برقرار کند. اقتصاد استونی، به‌رغم ‌تأثیر پذیرفتن از بحران مالی روسیه در 1998م، در بیشتر سالهای پایان دهۀ 1990م نسبتاً پررونق بود و در سالهای آغازین سدۀ 21م نیرومندتر نیز شد. در روابط خارجی نیز استونی در پی بهبود بخشیدن به روابط متشنج گذشتۀ خود با روسیه، و در همان حال، نزدیکی بیشتر به غرب بود. استونی در 2004م به سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) پیوست و عضو اتحادیۀ اروپا شد.
جمع‍ ‌(برآورد 2008م): ح 000‘ 307‘1 تن.

مآخذ

EA, 2006; EB, 2006, 2010; ME, 2009.
بخش جغرافیا

ادبیات 

تسلط پی‌درپی آلمان، سوئد و روسیه بر استونی از سدۀ 13 تا 1918م سبب شد که آثار اندکی به زبان بومی نوشته شود و در سدۀ 19م بود که ادبیات مکتوب استونی اهمیت یافت. 
نخستین نوشته‌های استونیایی شدیداً رنگ و بوی ژرمنی داشت و نخستین کتاب شناخته‌شده به این زبان، ترجمۀ پرسش و پاسخهای مذهبی (کاتِشیسم) لوتِری (1535م) بود. عهد جدید در 1686م به زبان بخش جنوبی استونی، و در 1715م به زبان بخش شمالی آن ترجمه شد. 
نیرومندترین گونۀ ادبی استونیایی شعر تغزلی متأثر از شعرهای مردمی است که بیشتر، مضمونی حماسی دارد. آغاز ادبیات مکتوب در دورۀ گرایش به فرهنگ استونی، معروف به دورۀ اِستوفیل (ح 1750-1840م)، با داستانهای اخلاقی و کتابهای شیفتگان فرهنگ بالتوـ ژرمنی بود و یکی از مهم‌ترین آثار ادبی استونیایی، حماسۀ کالِویپوئِگ (1857-1861م)، بعداً الهام‌بخش جنبش رمانتیک ملی‌گرایانه شد. فریدریش رُبرت فِلمان (1798-1850م) گردآوری فرهنگ عامۀ استونیایی را آغاز کرد که شامل بیش از 000‘50 قصۀ کهن و 000‘200 ترانۀ فولکلوریک می‌شد. 
نخستین داستان تاریخی استونیایی در 1880م با نام «انتقام‌جو»، و به قلم ادوارد بُرنهوهه نوشته شد. یاکوب پَرن کتابش را به نام «خانۀ خود، سَرور خود» به سبک رئالیستی نوشت؛ این سبک سپس در آثار بعدی یوهان لیوْ پرورده شد، اما با پیدایش گروه «استونیِ جوانِ نورُمانتیک»، به سرکردگی گوستاو سوئیتس، کنار رفت. این گروه بر شکل (فرم) و نزدیکی بیشتر به ادبیات اروپا تأکید داشت. با انقلاب 1917م روسیه، گـروه سیورو (برگرفته از نام پرنده‌ای در اساطیر فینو ـ اوگری) پدید آمد که با تأکید سوئیتس بر شکل‌گرایی (فرمالیسم) مخالف بود. از این شاعران، هِـنریک ویسناپو و ماریه اوندِر توان غنایی شعر استونیایی را به منتهای کمال خود رساندند. در دهۀ 1930م، تجدید حیات واقع‌گرایی (رئالیسم)، شعر را به زندگی نزدیک‌تر کرد. گروه آربویاد، که نام آن نیز ریشه در اساطیر داشت، در نیمۀ دهۀ 1930م بر جنبه‌های فکری و زیبایی‌شناختی ادبیات تأکید می‌کرد. 
پس از جنگ جهانی دوم، بیش از نیمی از نویسندگان استونی به تبعید رفتند و شعرهای آنان یا بدبینانه بود یا از عشق به استونی سخن می‌گفت. کم‌کم نسل تازه‌ای از شاعران طنزپرداز نیز پدیدار شد. در دورۀ واقع‌گرایی سوسیالیستی استالین، شعرهای اندکی پدید آمد، اما در دهۀ 1960م، شاعرانی نو سر برآوردند، که سبکهای غربی را پذیرفتند. 
ادبیات منثور استونیایی نیز به همین اندازه زیر نفوذ جنبشهای ادبی روز اروپا بود. نقد اجتماعی لیوْ، به نام «ده داستان» (1893م)، نمونۀ رئالیسم آغاز سدۀ 20م در نثرنویسی است. ادوارد \ edu(v)ārd\ ویلده داستان تاریخی سه‌گانه‌ای برضد نظام فئـودالـی بـالتـو ـ ژرمنـی نـوشت و در «شیـرفـروش مَئِکولا» (1916م) دیگر بار دربارۀ مناسبات میان ارباب و رعیت به بحث پرداخت. فریدِبِرت توگلاس امپرسیونیسم و نمادگرایی را وارد ادبیات استونیایی کرد و از نورُمانتیکهایی که بعداً رئالیست شدند، آنتون تامساره سرگذشتی اخلاقـی ـ روان‌شناختـی بـه نام «راستی و حق» (1926-1933م) نوشت. کتاب آلبرت کیویکاس، «نامهایی بر لوح مرمرین» (1936م)، نیز دربارۀ جنگ آزادی‌بخش بود. از نویسندگان تبعیدی می‌توان از گایلیت، مَلک، کیویکاس، ریستیکیوی، کروستِن، رومُر، یایک، مَند و اویبُپو نام برد. 
در دورۀ استالین، ادبیات داستانی استونیایی نیز به سرنوشت شعر استونیایی دچار شد. اما با به پایان رسیدن دوران واقع‌گرایی سوسیالیستی، نکته‌سنجی بیشتری وارد ادبیات شد و داستان‌نویسان جوانی چون آروو والتُن، اِن وِتِما و ماتی اونت، توانستند برخی کاستیهای کمونیسم را در آثارشان بنمایانند. 

مآخذ

EA, 2006; EB, 2008 (under «Estonian literature»); ME, 2005.
بخش ادبیات جهان