ارگ

اُرْگ [org]، از سازهای شستی‌دار که به وسیلۀ دستها و پاهای نوازنده به کار می‌افتد. در این ساز هوای فشرده نُتهایی را از طریق ردیفی لوله که با ترتیب پلکانی درجه‌بندی شده است، تولید می‌کند. ارگ اگر چه یکی از پیچیده‌ترین سازهاست، تاریخی بسیار طولانی و پر از فراز و نشیب، و نیز غنی‌ترین و قدیم‌ترین مجموعه آهنگها را دارا ست. 
با وجود پیشرفتهای فنی بسیار، اصول اساسی حاکم بر کار ارگ عمدتاً بدون تغییر مانده، و همان است که بیش از دو هزار سال پیش کشف شده بود. ساختار همۀ ارگها دارای 3 عنصر مشترک است: وسیله‌ای برای تأمین هوای تحت فشار، محفظه‌ای که لوله‌های صوتی (نایها) روی آن قرار می‌گیرد، و دستگاهی که به کلیدها وصل است و هوا را به جریان می‌اندازد. 

 ساده‌ترین شکل این ساز تنها از یک ردیف لوله‌های صوتی تشکیل می‌شود و هر لوله به یک شستی مربوط است. ارگها معمولاً چند ردیف لولۀصوتی دارند که آنها را استاپ یا رِژیستِر هم می‌گویند. لوله‌ها با استفاده از چند صفحه کلید دستی و یک صفحه کلید پایی به صدا درمی‌آیند. شستیها شمار زیادی لولۀ چوبی و فلزی را که از نظر اندازه و شکل متفاوت‌اند، کنترل می‌کنند. 
لوله‌ها به دو نوع متمایز تقسیم می‌شوند: نایهای بی‌زبانه و نایهای زبانه‌دار. 
لوله‌ها روی محفظه‌ای از هوا قرار دارند که از طریق چندین سوپاپ یا دریچه به کلیدها متصل هستند و به وسیلۀ هوای تولید شده از دَمهای برقی یا مکانیکی تغذیه می‌شوند. هر ردیف توسط رژیستر متصل به یک کشویی (اسلایدر)، به کمک اهرم یا نیروی برق فعال می‌شود. 
برای به صدا درآوردن هر لوله، نوازنده باید ابتدا رژیستر را به نحوی بلغزاند که سوراخهای کشویی بـا پـایـۀ لوله‌هـا ــ کـه روی صفحه‌ای قرار دارند ــ میـزان شـود. بـا فشردن یک کلید، دریچۀ زیر لوله باز، هوا از مجرایی باریک و سوراخ کشویی وارد لوله می‌شود.
سازوکار مکانیکی که تا سدۀ 19م تنها راه اتصال لوله‌ها با ردیف شستیها بود، هنوز هم معمول است. روشهای مکانیکی معمول عبارت‌اند از بادی به کمک لوله، بـرقی ـ بـادی، و برقی مستقیم. ارگ معمولاً از چند قسمت تشکیل می‌شود و هر قسمت دارای لوله‌ها و ردیف شستیهای جداگانه است (دو ردیف شستی و یک ردیف پدال حداقل وسایل لازم برای اجرای مجموعه‌ای از آهنگهای قابل عرضه است). 
ارگ بزرگ ممکن است 5 ردیف شستی یا استثنائاً بیش از این داشته باشد. این ردیفهای شستی روی هم قرار می‌گیرند و هر یک دسته‌های مختلفی از پرده‌ها و زیر و بمی را کنترل می‌کنند. 
از ویژگیهای ارگ، آزادی‌ای است که با افزودن رژیسترهای نسبتاً بم‌تر یا زیرتر به صدای اصلی، در تعیین حجم و طنین صدا به نوازنده می‌دهد. ارتفاع صدای هر لوله متناسب با طول آن است؛ به این ترتیب، لولۀ 8 پایی (4/ 2متری) در ارتفاع طبیعی صفحۀ کلید به صدا درمی‌آید، لوله 16 پایی زیرْ اکتاو آن صدا، و لولۀ 4 پایی اکتاو آن را به صدا درمی‌آورد. رژیسترهای بالابرندۀ صدا در ارتفاعهایی به صدا درمی‌آیند که با هارمونیکهای ارتفاعِ هم‌نوازی مطابقت دارند. طول لوله‌های ارگ از 5/ 2 سانتی‌متر تا 10متر تغییر می‌کند و این به ارگ وسعت صدای بسیار زیاد (9 اکتاو)، بیش از هر ساز دیگری می‌دهد. 
قدیم‌ترین ارگ شناخته شده ارغنون آبی (ه‍ م) یا ارگ آبی است که به 250 ق‌‌م تعلق دارد. این ارگ اختراع ابتدایی یونانیان است و در آن، فشار هوا به کمک فشار آب تنظیم می‌شود. اما طبق اسناد موجود، نخستین ارگی که با دَم کار می‌کرده، مربوط به حدود 400 سال بعد از تاریخ یاد شده است. 
ساختن ارگ در اروپا تا پیش از سدۀ 8م معمول شد و از سدۀ 10م این ساز به کلیسا راه یافت. مهم‌ترین دورۀ پیشرفت ارگ مربوط به سده‌های 15 و 16م است. این دو قرن شاهد پیشرفت مکانیکی و کیفیت صدای ارگ و ظهور مدارس ملی ارگ‌سازی بود. در اوایل سدۀ 17م همۀ اجزاء اصلی ارگ به حد کمال رسید و اصلاحات بعدی فقط مربوط به تغییرات کیفی صدا و فن‌آوری ساخت بود. در دوران شکوفایی سبک باروک، ارگ به اوج رونق خود رسید؛ در همین دوره بود که مهم‌ترین آهنگ‌ساز ارگ، یوهان سباستیان باخ (1685-1750م) ظهور کرد. در آن زمان دو مکتب مشخص ارگ‌سازی وجود داشت: مکتب فرانسوی، با زبانه‌ها و رژیسترهای بالابرندۀ پر طنین، و مکتب آلمانی و هلندی با رژیسترهای هم‌سرای برجسته. 
بعد از مرگ باخ، ارگ سازی به خصوص در آلمان و انگلستان تدریجاً رو به انحطاط گذاشت. ارگهایی که بعد از 1800م در این دو کشور ساخته شد، از نظر کیفیت صوتی تا حد زیادی تنزل کرد. در این دوره بیشتر روی صداهایی که بتواند ارکستر را تقلید کند، تکیه می‌شد. ابعادی از این انحطاط که در طول این قرن ادامه یافت، شامل تغییراتی بود در موسیقی عبادی کلیسایی، استفاده از ارگ به عنوان گروه موسیقی تک نفری، و اجرای مجموعه آهنگهایی که فراوان در دسترس بود، ولی به ندرت ساختۀ آهنگ‌سازی درجه اول بود. سدۀ 20م شاهد احیای مجدد آرمانهای کلاسیک در ارگ‌سازی و ظهور مجدد ارگ به عنوان سازی مستقل و حاکم بر آثار خاص خود بود. وقتی لارِنس هَمِند ارگ الکترونیکی را در آمریکا باب کرد (1935م)، جای‌گزینی باصرفه و کم حجم برای این ساز فراهم آورد؛ اما صداهای تقلیدی ساز او هرگز به پای اصوات ارگهای اصیل نرسید.     (126)

ارگ الکترونیک

ارگ الکترونیک یا ارگ برقی، سازی است شستی‌دار که در آن صدا به‌وسیلۀ مدارهای الکترونیک تولید، و به کمک بلندگو پخش می‌شود. این ساز که در اوایل سدۀ 20م پدید آمد، در اصل به عنوان جای‌گزینی مقرون به صرفه و کم‌حجم برای ارگهای بزرگ و پیچیدۀ لوله‌دار طرح گردید.

 ارگ الکترونیک از نظر اندازه و شکل کلی شبیه اسپینِت، یا پیانوی دیواری است. بیشتر این نوع ارگها توسط نوسانگرهای الکترونیک (مدارهای حامل جریان متناوب با بسامدی معین) به صدا درمی‌آیند. اگر ارگی دارای چندین نوسانگر باشد، می‌تواند موسیقیهای چندبخشی، نظیر فوگهای باخ را اجرا کند، ولی اگر فقط یک نوسانگر داشته‌باشد که بتواند بدون کمک نوسانگرهای دیگر برای تولید زیر و بمیهایی متفاوت، بسامد را تغییر دهد، قادر است فقط یک خط نغمگی تولید کند.
نخستین ارگ الکترونیک تِلْهارمونیوم نامیده می‌شد که 200 تن وزن داشت و در 1904م توسط ثادیِس کِیْهیل، مخترع آمریکایی ساخته شد. این ساز در 1906م در نیویورک به نمایش درآمد، اما به سبب بروز جنگ جهانی اول به فراموشی سپرده شد. همچنین، دو اختراع یورگ ماگِر آلمانی، اسفِروفون (1923م) و پارتیتوروفون (1935م)، نیز قابل ملاحظه بود، اما این دو ساز چندان به کار نرفت و در جریان جنگ جهانی دوم کنار گذاشته شد. تراوتونیوم (1930م)، ساختۀ فریدریش تراوتْواین آلمانی، و رِنجِرتون (1931م)، اختراع سروان ریچارد رنجر آمریکایی نمونه‌هایی موفق‌تر بودند. 
یکی از مهم‌ترین و معروف‌ترین ارگهای الکترونیک، ارگ هَمِند است که ساز پیچیده‌ای با دو ردیف شستی و شماری پدال است که با پا کار می‌کنند. این‌ارگ در1934م توسط مخترع آن، لارنس همند به ثبت رسید. صدای این ارگ برخلاف بسیاری از سازهای مشابه، از مولدهای گردانی که با نیروی موتور به حرکت درمی‌آید، تولید می‌شود. نوازندۀ آن می‌تواند به کمک ابزارهای کنترل‌کنندۀ هارمونیکها، یا اجزاء تشکیل‌دهندۀ صدای اصلی، تنوع زیادی از نظر طنین (رنگ صدا) ایجاد کند و صدایی نزدیک به صدای سازهای دیگر، از قبیل ویولن، اُبوا و سازهای کوبه‌ای ارکستر را تقلید کند.
تا پیش از دهۀ1960م، ارگ‌سازان فن‌آوری خود را توسعه دادند و ترانزیستورها و مدارهای حالت جامد را جانشین لوله‌های خلأ کردند. مدارها و اجزائی که برای گیرنده‌های تلویزیون، رادیو و گرامافونهای پیشرفته طرح شده بود، در تولید موسیقی نیز به کار گرفته شد. در دهۀ 1970م ریزمدارهای دیجیتال برای به کار انداختن ارگهای رایانه‌ای مورد استفاده قرار گرفت. در این نوع ارگ، صدا به وسیلۀ خود ساز تولید نمی‌شود، بلکه قبلاً در رایانه ضبط و نگهداری می‌شود، تا بتوان بعداً باز از آن استفاده کرد. صداها یا لحنهای موسیقایی ــ که از ارگهـای بـادی معمـولی ضبط شـده است ــ به صورت دیجیتال درمی‌آید و می‌توان با زدن شستیها و رژیسترهایی مخصوص، دوباره آن را به وسیلۀ رایانه تولید کرد.     (118)

ارگ دندانه‌ای (بشکه‌ای) 

ارگ دندانه‌ای سازی است که در آن، استوانه‌ای که روی آن دندانه‌ها یا خارهایی تعبیه شده است، به‌وسیلۀ دستگیره‌ای می‌گردد و اهرمهایی را بالا می‌برد تا هوا بتواند وارد یک یا چند ردیف از لوله‌های صوتی شود؛ این دستگیره به‌طور هم‌زمان دَمِ ارگ را نیز فعال می‌کند. در هر استوانۀ این ارگ، با تعبیۀ مجموعه‌ای از دندانه‌ها، می‌توان 10 نغمه یا بیشتر را تنظیم کرد.

 ارزش این ساز در آن است که سبکهای قدیم تزیین‌موسیقایی را حفظ می‌کند. این سازها در اواخر سدۀ 18 و اوایل سدۀ 19م به اوج محبوبیت خود رسیدند؛ برخی از آنها تا سدۀ 20م نیز در اجرای سرودهای مذهبی در کلیساهای روستایی مورد استفاده بودند. این سازها گاهی اوقات با سازهای دیگری که با دستگیره کار می‌کنند (و توسط نوازندگان دوره‌گرد یا خیابانی نواخته می‌شوند)، ازجمله پیانوی دندانه‌ای و جعبۀ موسیقی (ارگ سیار) اشتباه گرفته می‌شوند.    (118)