ارلات

اَرْلات [arlāt]، قومی از اقوام کهن،‌ تاریخی و پرنفوذ مغول. گروه بسیاری از قوم ارلات در روزگار چنگیزخان به ماوراءالنهر و خاور خراسان کوچ کردند و فرهنگ اسلامی را پذیرفتند. بنابر روایتی، چنگیزخان با عنوان خاقان ارلات بر تخت برآمد که اقوام دیگر مغول مانند قیات و سونیت فرمانبردار او بودند. افزون بر این، امیران بزرگ و خاتونهای نامدار از تبار ارلات در دوره‌های فرمانروایی مغولان وجود داشته‌اند.
شواهدی در دست است که از مهاجرت و اقامت جمعیتی از قوم ارلات در سرزمین‌خانات‌جغتای در ماوراءالنهر حکایت دارد. اینان با قدرت‌گرفتن امیرتیمور، نخست از انقیاد وی سرباز زدند، اما بعدها در همان دوران او از اهمیت و اعتبار ویژه‌ای برخوردار شدند و در رده‌بندی 12گانۀ قبایل برگزیده جای گرفتند که امیرمؤید امیرالامرا و داماد امیرتیمور از این‌میان نام بردنی است.
امیرحاجی ارلات در جنگ با خانات مغولستان در رکاب تیمور جنگید و کشته شد. امیر یادگار شاه، امیر ارلات در خراسان خاوری از متحدان مقتدر امیرتیمور بود که در جنگ قدرت میان شاهزادگان تیموری همراه امیر پیرمحمد بود و چون پیرمحمد کشته شد، ارلاتیان با یاری شاهرخ تیموری به خونخواهی پیرمحمد برخاستند و قوای پیرعلی تاز، قاتل پیرمحمد را شکست دادند و ناحیۀ شبرغان را پس گرفتند.
در عصر ازبکان، قبیلۀ ارلات اهمیت‌خود را ازدست دادند، اما تا اواخر دورۀ خانات ازبک در قرن 19م، نشانه‌هایی از اهمیت این قوم برجای بود. به هنگام تدوین نصب‌نامه‌های قوم ازبک، ارلات به عنوان یکی از 92 فرقۀ ازبک شناخته شد و بازماندگان این قوم که تا همین اواخر با عنوان الّات شناخته می‌شدند، در منطقۀ قاراکول میان بخارا و چارجوی مسکن داشته‌اند.*

مآخذ

ابن عربشاه، احمد، عجائب المقدور، قاهره، 1305ق؛ ابوطاهر سمرقندی، «سمریه»، قندیه و سمریه، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1343ش؛ بخاری، سلیمان، لغت چغتای و ترکی عثمانی، استانبول، 1298ق؛ تزوکات تیموری، تحریر ابوطالب حسینی، به کوشش دیوی و رایت، آکسفرد، 1783م؛ حافظ ابرو، زبدة التواریخ، به کوشش کمال حاج سیدجوادی، تهران، 1372ش؛ حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1362ش؛ محمود بن امیر ولی، «بحرالاسرار» (نک‍ : مل‍ ، بارتولد، «مراسم...»)؛ نیز:

Bakhrushin, S.V. et al., Istoriya narodov Uzbekistana, Tashkent, 1947, vol. II; Barthold, W.W., «Dvenadtsat’ lektsii po istorii turetskikh narodov», Sochineniya, Moscow, 1968, vol. V; id, «Ocherk istorii turkmenskogo naroda», ibid, 1963, vol.II(1); id, «Tseremonial pri dvore uzbekskikh khanov», ibid, 1964, vol. II(2); Doerfer, G., Türkische und mongolische Elemente, Wiesbaden, 1963; Dughlát, M.H., Tarikh-i-Rashidi, tr. E. D. Ross, Patna, 9173; Howorth, H.H., History of the Mongols, London, 1880; Qaidarov, A. and M. Orazov, Türkïstanugha Kïrïspe, Almaty, 1992; Roemer, H.R., «The Successors of Timūr», The Cambridge History of Iran, Cambridge, 1986, vol. VI, London, 1982; Türk ansiklopedisi, Istanbul, 1966; Usmanov, A., «Nekotorye svedeniya ob uzbekakh Afganistana», Central Asiatic Journal, 1975, vol. XIX.
احمد پاکتچی