تربیت و مربیان تربیتی/ آیت‌الله‌العظمی مجتبی تهرانی - بخش سوم

1393/11/11 ۰۸:۵۲

بحث ما راجع به کسانی بود که قصد دارند دیگران را تربیت کنند؛ یعنی روش گفتاری و رفتاری به دیگران بدهند که از آنها به «مربی» تعبیر می‎شود. عرض کردم اولین شرط برای شخص مربی که نقش اساسی و زیربنایی دارد، این است که ابتدا خود را در ابعاد گوناگون وجودی‎اش (مثل عقل، قلب و نفس) تربیت کند. انبیای عظام هم بر روی آن چیزی که تکیه ‎کرده‏اند، مسأله تربیت نفوس است و نفس هم مجموعه‎ای از قوای سه گانه شهوت، غضب و وهم است.

ازامام علی(ع)روایت شده است: «من تأدّب بآداب الله عز و جل أدّاهُ إلى‌الفلاح الدّائم».۱

اولین مرحله تربیت نفس

تربیت نفس روش دارد، از کجا شروع کنیم؟ چون ما قوای سه گانه را مطرح کردیم و گفتیم که تشکیل‌دهنده نفس به معنای اخص است، می‎گویند ابتدا باید انسان به سراغ قوه خیال و واهمه برود۲ که آن دستاویز شیطان است؛ یعنی شیطان آنچه می‎خواهد اعمال کند، ابتدا سراغ خیال و واهمه انسان می‎رود؛ لذا از واهمه به «شیطان درونی» انسان تعبیر می‎کنند.

حتی در مباحث اخلاقی هم این مسأله را مطرح می‎کنند که انسان ابتدا باید سراغ ضبط خیال برود. خیال و واهمه در انسان مثل پرنده‎ای است که هر لحظه روی یک شاخه است و آرام و قرار ندارد، اگر آن را از روی یک شاخه بپرانی، می‏رود و فوراً روی شاخه دیگری می‎نشیند. قوه خیال است که در انسان معصیت، مسائل شهوانی و مسائل غضبی را جلوه می‎دهد. لذا می‎فرمایند مهمترین چیز در انسان ضبط خیال است که انسان بتواند آن را مهار کند. روش مهار کردن را بعد عرض می‎کنم.

قدرتمند، بر خیالات خود چیره می‏شود

چه بسا بعضی از روایاتی که تعبیرات خیلی شدیدی نسبت به مسأله نفس دارند، ناظر به همین معنا باشد. روایتی از پیغمبر اکرم(ص) داریم که حضرت فرمودند: «إنّ الشّدید لیس من غلب الناس، و لکنّ الشّدید من غلب نفسهُ:۳ انسان قوی کسی نیست که بر مردم چیره شود و سلطه پیدا کند، آن کسی قوی است که چیره بر نفسش شود» و بتواند این قوای سه‌گانه‎ شهوت، غضب و وهم را که تشکیل دهنده‌ نفس به معنای اخص هستند، مهار کند. این قوه شیطانی وهم در رأسش است. اگر بتوانی جلوی این خیالات باطل را بگیری و نگذاری این قوه هرزه‎گری کند، قوی و نیرومند هستی. این مهم است.

در باب تربیت نفس اولین گام و به تعبیری سخت‎ترین گام، ضبط خیال است که البته سختی آن ابتدایی است. این اوهامی که می‎آید برخلاف رضای خدا و عقل است و همسو با خواسته‌های شیطان است، جلوی این اوهام را در درون خودت بگیر. ما از این به سنگری بسیار مهم تعبیر می‎کنیم، خط اول است، به تعبیری باید گفت خط‌شکن باش، این خط اول است.

ما این تعبیر را از پیغمبر اکرم(ص) داریم که فرمود: «سجد لک خیالی»۴ پیغمبر اکرم در بین همه چیزهای درونی‎شان سراغ خیالشان رفتند و می‌فرماید: من خیالم را ‎طوری مهار کردم که سجده کرده است؛ یعنی این‎طور تسلیم من شده است. من نمی‌خواهم وارد مسائلی که مربوط به پیغمبر است بشوم. حتی حضرت در جایی روشن‎تر فرمود: «قد اسلم شیطانی بیدی» این تعبیر را دیگر هیچ کاری نمی‎توانی بکنی. عجب! معلوم می‎شود پیغمبر اکرم هم شیطان داشته است، ولی او را به دست خودش مسلمان کرده است.

قوه واهمه، شیطان درونی

شیطان من و تو همین قوه واهمه و خیال است که معاصی را جلوه می‎دهد، چه مرتبط با شهوت باشد، چه مرتبط با غضب باشد و چه دوز و کلک باشد که مربوط به خود خیال و واهمه است. ابتدا باید این را مؤدب به آداب الله کنی. ابتدا همین خبیث است که این مسأله را بزرگ جلوه می‎دهد، از حقه‌بازی‎هایش واهمه است که می‌گوید: «مؤدّب شدن، مشکل است؛ مگر می‎شود آدم جلوی خیالش را بگیرد؟» ما طلبه‎ها راجع به احتمالات که غیر تخیلات است، می‎گوییم: «احتمال بی‌عار است»؛ یعنی همین‏طور خودش به ذهن می‏آید. توهّمات هم همین‎طور است. یکی از دستاویزهای شیطان که مهمترینش هم هست، خیال است که او به وسیله همین خیال انسان را به شقاوت، بی‎دینی و بیچارگی می‏کشاند.

در اینجا بحث می‎شود که چطور من این را که گاهی به این شاخه و گاهی به آن شاخه می‎پرد، مهار کنم؟ راهش چیست؟ راهی که بزرگان ما مطرح کردند، می‎گویند: «اولین راه تفکر است»؛ اما خود تفکر روش دارد. انسان می‎تواند فکر خودش را مشغول کند، الان ذهنم سراغ چیزی رفته است، می‎توانم آن را برگردانم، در این اختیار دارم. حالا ذهن را در چه وادی بیاورم؟ در وادی ابعاد نعمت‎هایی که خداوند به تو عنایت کرده است، بیاور: یک، نعمت‎های مادّی؛ دو، نعمت‎های معنوی‎.

نعمت‏ها و وظایف

از این به «منزل تفکر» تعبیر می‎کنند. بعضی‎ها می‎گویند اولین منزل است و بعضی‎ها می‎گویند پنجمی است. ذهن را در این وادی بیاور و بیندیش که خدا این همه نعمت‎های مادّی و معنوی در اختیار تو قرار داده است، این همه پیامبر مبعوث کرده است که را‎ههای معنویت را در اختیار تو قرار دهند. سراغ این نعمت‌ها برو! حالا از خودت بپرس که آیا من نسبت به خدایی که این همه به من نعمت مادّی و معنوی داده است، وظیفه‎ای دارم یا نه؟

اگر من به خانه شما بیایم و در بزنم و هدیه‌ای برایتان بیاورم، به ذهنتان نمی‎آید که این را تلافی کنید؟ ظاهراً شکر مُنعم جزو فطریات بشر است. آیا من نسبت به مولایم وظیفه‎ای دارم یا نه؟ برای اینکه جلوی این خیال را بگیری و سرگرمش کنی، بیا شروع به فکر کردن کن. این همه بساط نعمت آیا فقط برای زندگی حیوانی من است؟ به تعبیر اهلش اینها فقط برای اداره کردن شهوت و غضب من است، یا نه، مقصود دیگری هم در کار است؟

اینها سرنخ تفکر است. فرق من با حیوانات دیگر چیست؟ فکر کن آیا این همه انبیا که آمدند و ما را به قانون عقل و شرع دعوت کردند، اینها با ابنای بشر دشمن بودند؟ می‎خواستند دشمنی کنند یا اینها آمده بودند و صلاح و سعادت ما را می‎خواستند؟ همه اینها روش تفکری است. اینها با من دشمنی نداشتند، می‎گفتند این زندگی زود گذر است، زندگی دیگری هست که جاودانه است. تو التذاذات دیگری داری، تو خلق نشدی برای این چمنزار طبیعت که مثل حیوانات مشغول دنیا باشی؛ مدام بخوری و دفع کنی.

تو برای خدا خلق شده‏ای

بله، تمام اینها را برای من خلق کرده است، بشر بر همه اینها سلطه دارد، اینها را برای من خلق کرده است اما من را برای چه خلق کرده است؟ آیا نشستید این فکرها را بکنید؟ این نعمت‌ها برای تو است، حالا بگو ببینم تو را برای چه خلق کرده است؟ «خلقت الاشیاء لاجلک و خلقتک لاجلی» همه اینها را خلق کردم برای تو اما تو را برای خودم خلق کردم. من تو را خلق کردم برای اینکه جاودانه بمانی، جاودانگی که در این نشئه نیست. «خلقتم للبقاء لا للفنا»۵ اینها روایت است. در این نشئه که از بقا خبری نیست. اینها سرنخ‎هایی برای تفکر است که انسان خودش را از چنگ واهمه‌های شیطانی نجات دهد. می‌گویی چه کار کنم که نجات پیدا کنم؟ می‎گویم در وادی تفکر بیا و بعد می‎بینی که از آن هرزه‎گری خیال جلوگیری کردی و رفته رفته آن را ضبطش می‎کنی.

پی‌نوشتها:

۱ . بحارالأنوار، ج۸۹، ص۲۱

۲٫ حضرت استاد در این مباحث در صدد بیان وجوه افتراق قوه واهمه و خیال نیستند.

۳٫ مستدرک‏الوسائل، ج۱۱، ص۱۳

۴ . بحارالأنوار، ج۲۲، ص۲۴۵

۵٫ غررالحکم، ص۱۳۳

نظر دهید