تربیت ومربیان تربیتی / آیت‌الله‌العظمی مجتبی تهرانی ـ بخش اول

1393/10/27 ۰۸:۰۹

ربیت به معنای روش رفتاری و گفتاری دادن به غیر است. روش‌گرفتن از غیر، متوقف بر قصد روش‌دهنده نیست؛ یعنی اگر من بخواهم چه از نظر گفتاری و چه از نظر رفتاری از دیگری روش بگیرم، متوقف بر این نیست که او قصد کند و بخواهد به من روش دهد؛ چه او قصد کند و چه قصد نکند، من آن روش را می‎گیرم.بحث کنونی فقط متمرکز به یک گروه است:

تربیت به معنای روش رفتاری و گفتاری دادن به غیر است. روش‌گرفتن از غیر، متوقف بر قصد روش‌دهنده نیست؛ یعنی اگر من بخواهم چه از نظر گفتاری و چه از نظر رفتاری از دیگری روش بگیرم، متوقف بر این نیست که او قصد کند و بخواهد به من روش دهد؛ چه او قصد کند و چه قصد نکند، من آن روش را می‎گیرم.بحث کنونی فقط متمرکز به یک گروه است: آنهایی که قصد می‎کنند به دیگران روش بدهند و از آنها به «مربّی» تعبیر می‎کنند. مربیان یعنی روش‌دهندگان و تربیت‌کنندگانی که می‎خواهند با قصد به دیگری روش دهند.

شرایط مربیان

کسانی که می‎خواهند به عنوان مربّی، دیگران را تربیت کنند، باید دارای شرایطی باشند. اولین و اساسی‎ترین شرط این است که آنها باید خودساخته باشند تا بتوانند دیگران را بسازند. در روایات تحت عناوین مختلفی این معنا را داریم که انسان ابتدا باید خودش و بعد دیگران را تربیت کند. کسی که خودش را نساخته و تربیت نکرده است، اگر بخواهد دیگری را تربیت کند، نه تنها فایده ندارد، بلکه گاهی اثر عکس هم دارد.

در روایتی از علی(ع)است که: «أفضل الأدب ما بدأتَ به نفسک:۱ با فضیلت‎ترین تربیتها این است که از خودت شروع کنی.» اول برو خودت را تربیت کن! اگر توانستی، به سراغ دیگران برو. حضرت در جمله‎ای دیگر می‎فرماید: «عجبتُ لمن یتصدّى لصلاح الناس و نفسُهُ أشدُّ شی‏ءٍ فسادا:۲ در شگفتم از کسی که می‎خواهد زمام تربیت مردم را به دست گیرد و حال اینکه نفس خودش از نظر خرابی بدترین چیز است!» اول برو خودت را آباد کن، نمی‎خواهد دیگری را آباد کنی! باز در روایت دیگری فرمود: «من ساس نفسه أدرک السیاسه: کسی که خودش را ساخته، می‎تواند جامعه را بسازد» و زمام امور جامعه را به دست بگیرد. سیاست تدبیر جامعه و سازندگی در سطح کلان است.

اینکه ما می‎گوییم «اول برو خودت را تربیت کن» در جمیع ابعاد وجودی به خصوص در بُعد نفسانی است، چون بعد قلبی و بعد عقلانی هم داریم. الآن بحث را بر بعد نفسانی که یک مجموعه از شهوت، غضب و وهم است، متمرکز می‎کنم. انسانی که می‎خواهد نسبت به غیر، مربّی‎گری کند، باید ابتدا خودش را ساخته باشد تا بتواند مربی دیگری شود.

تربیت، سرلوحه دعوت انبیا

استادم(ره) درباره تأدیب نفس می‎فرماید: «آنچه سرلوحه دعوت انبیای عظام است، تأدیب نفوس و تحدید هواهای نفسانیه و روش رفتاری دادن به شهوت، غضب و وهم انسانهاست»؛ یعنی انبیا مرزبندی‎های الهیه را برای إعمال غضب و شهوت، بیان می‎کنند و می‎گویند انسانها باید بر طبق آن مرزبندی‎ها تربیت شوند. بعد ایشان می‎فرماید که بعضی‎ها گمان کردند که دعوت نبی اکرم(ص) دو جنبه دارد؛ دعوت به دنیا و دعوت به آخرت؛ دنیایی و اخروی به طور مطلق. چه بسا بعضی هم این را کمال نبوّت فرض کردند. می‎فرماید: «اینها اصلاً از دیانت بی‏خبر هستند، نمی‎فهمند دین یعنی چه!»

ببینید ایشان چقدر محکم می‎فرماید! بعد می‎فرماید: «دعوت به دنیا، از مقصد انبیا به کلی خارج است.» جهت هم این است که حسّ شهوت و غضب و به تعبیر ایشان شیطان باطنی و ظاهری برای دعوت به دنیا کفایت می‎کند. آن کسی که دارد می‎رود، دیگر هول‌دادن ندارد. دعوت به دنیا، احتیاجی به قرآن و نبی ندارد؛ همان شهوت و غضب کافی است. پس انبیا برای چه آمدند؟ ایشان آمدند که مخلوقات را تربیت کنند.

حضرت علی(ع) فرمود: «النّفسُ مجبُوله على سُوء الأدب: نفس ساختارش بر بی‎تربیتی استوار است. و العبدُ مأمُورٌ بمُلازمه حُسن الأدب: بنده هم مأمور است که نفسش را خوب تربیت کند. و النّفسُ تجری بطبعها فی میدان المخالفه: شهوت، غضب و وهم می‎خواهند به طور گسترده عمل کنند، یعنی هم از فرمان الهی و هم از فرمان عبد سرپیچی کنند؛ و العبدُ یجهدُ بردّها عن سُوء المُطالبه: بنده نیز مأمور است نفسش را از خواسته‎های زشتی که دارد، بازدارد. فمتى أطلق عنانها فهو شریکٌ فی فسادها: پس هر کس مهار شهوت و غضب و وهم را رها کند، در فساد آنها شریک است. و من أعان نفسهُ فی هوى نفسه فقد أشرک نفسهُ فی قتل نفسه:۳ و هر کس به نفس، در خواسته‎هایش کمک کند [و هر چه شهوت، غضب و وهم او می‎خواهد، به آنها بدهد]، در خودکشی‎اش شرکت کرده است»؛ یعنی خود کشی کرده است.

استاد ما می‎فرماید: «نه تنها کار انبیا دعوت به دنیا نیست، بلکه تمام تلاش آنها برای بازداشتن از دعوت نفس، یعنی بی‏بندوباری شهوت و غضب و شیطان باطنی است.» لذا علی(ع) در روایتی می‎فرماید: «ضبط النفس عند الرغب و الرهب من أفضل الأدب:۴ آنجایی که شهوتت راغب است و آنجایی که می‎خواهد از خوبی رو برگرداند، مهارش را در دستت بگیر! این عمل از بهترین تربیتهاست.

اولین شرط مربی این است که خود را اصلاح کرده باشد، دومین شرط این است که باید شهوت و غضب و وهم خود را مهار کند. این قوا به طور افسارگسیخته انسان را به سوی دنیا و مادّیت می‌کشاند و انبیا آمده‌اند تا جلوی این افسارگسیختگی را بگیرند. حالا موادی را که غالباً انسان با آنها درگیر است، عرض می‎کنم:

۱ـ پول و مال

اول مسأله مال است. مال یکی از مواردی است که انسان به مقتضای شهوتش به دنبال آن است. انبیا می‌گویند: «انسان نباید مال را از هر راهی به دست آورد. دست به هر مالی نزن!» اگر چه شیطان درونی و چه بسا برخی شیاطین بیرونی انسان را دعوت کنند، نباید از حدود الهی تجاوز کرد. یکی از نقاط ضعف انسان، همین مسأله است. امام صادق(ع) فرمود: «إنّ الشیطان یُدیرُ ابن آدم فی کُلّ شی‏ء» این روایت را به دو صورت می‎شود خواند؛ هم «یُدیرُ» درست است و هم «یُدبّرُ». شیطان قوه واهمه انسان را احاطه می‌کند و نسبت به هر چیزی، دور انسان می‎گردد؛ یعنی حواسش جمع است که در موقعیتی او را به زمین بزند. «فإذا أعیاهُ: وقتی خسته‎اش کرد، جثم لهُ عند المال: وقتی مسائل مالی مطرح شد، به روی انسان می‎جهد و فأخذ برقبته:۵ گردنش را می‎گیرد و دیگر رهایش نمی‎کند.»

۲ـ جاه و مقام

نقطه ضعف دیگر انسان، مسأله مقام، جاه و ریاست است. علما در مباحث اخلاقی می‎گویند: لذّت جاه و مقام، بیشتر از لذت مال است؛ یعنی ریاست خیلی بیشتر به انسان می‏چسبد. لذا کسانی که مبتلا به حب جاه هستند، مالشان را فدا می‎کنند تا به ریاست برسند. این مطلب جزو چیزهایی است که توضیح نمی‎خواهد و شما هم نمونه‏های زیادی از آن را دیده‏اید.

۳ـ شهوت جنسی

انبیا می‎گویند: نباید شهوت جنسی را از هر طریقی اشباع کنی. مرزبندی کردند که این هم نوعی مهار کردن است. انبیا نیامدند که جلوی تحصیل مال را از هر طریقی (مثل تجارت، کسب، زراعت و صناعت) بگیرند، نمی‏گویند: نکاح نباشد. آنها به طور کلی مقابل این قوا و کششهای نفسانی نایستاده‏اند. چون این تمایلات در کانون وجود انسان هست و خداوند اینها را در وجود آدمی قرار داده است. او خیر محض است و هر چه در عالم وجود آفریده است، جنبه خیر و صلاح دارد؛ ولی این هم هست که انسان درخواستش در این موارد حد و مرزی ندارد. انبیا آمده‎اند جلوی این بی‎بند و باری را بگیرند، نه اینکه آنها را قلع و قمع کنند.

درآمدهای نامشروع؛ ممنوع

وقتی به آیات و روایات مراجعه می‎کنیم، می‎بینیم اولین مسأله‏ای که مطرح شده، بازدارندگی است. یکی از آیات شریف قرآن که در به دست آوردن احکام مربوط به معاملات نقشی اساسی دارد، این است: «لا تأکُلُوا أموالکُم بینکُم بالباطل إلاّ أن تکُون تجاره عن تراض منکُم‏».۶ روح آیه، بازدارندگی است. اول می‏فرماید: اموالتان را بین خودتان به سبب باطل نخورید. بعد از نهی، استثنا می‎کند که اگر از راه صحیح باشد، اشکال ندارد: «إلاّ أن تکُون تجاره عن تراض منکم». راههای باطل برای به دست آوردن مال زیاد است و نیازی به توضیح ندارد؛ اما قرآن می‏فرماید فقط از راه درست کسب مال کنید. این روح دعوت قرآن در باره مال است و مطابق با همان غرضی است که انبیا برای آن آمده‏اند.

در باب نکاح هم می‎بینیم که روح دعوت به نکاح، برای بازدارندگی و مهار آن است. روح کلّی همه دستورات درباره قوای جنسی، «تحدید، مرزبندی و جلوگیری از فجور و زنا»ست. یعنی قرآن می‏خواهد جلوی بی‏بند و باری را بگیرد و اگر هم در جایی به نکاح دعوت می‎کند، برای این است که جلوی فجور گرفته می‌شود؛ این دعوت به نکاح نیست که مردم به دنبال اشباع کردن این غریزه بوده و به این کار ترغیب شوند. همین قوای درونی برای اینکه انسان را به سمت آنها بکشاند، کافی است؛ انبیا هم به دنبال محدود کردن این کششها هستند.

پی‌نوشتها:

۱٫ غررالحکم، ص۲۴۷

 ۲ . مستدرک‏الوسائل، ج۱۱، ص۳۱۵

۳ . همان، ص۱۳۷

 ۴ . غررالحکم، ص۲۳۸

۵٫ الکافی، ج۲، ص۳۱۵

6٫ نساء، آیه۲۹

روزنامه اطلاعات