مقاله

مثالی از تفوق اراده انسان بر برنامه‌ریزی طبیعی و توانایی او برای انحراف یا زیاده‌روی بسیار شگفت‌انگیزتر است: پدیده شر را در نظر بگیرید. این پدیده قویاً مؤید استدلال روسو درباره ناطبیعی و بنابراین خصیصه غیرحیوانی اراده انسان است. گویی تنها نوع بشر قادر به رفتار به نحوی است که می‌توان آن را شیوه شیطانی نامید. اما آیا حیوانها به قدر انسان قادر به پرخاشگری و سوء‌رفتار نیستند؟ در نگاه اول، ممکن است صحیح به نظر ‌رسد و می‌توان مثالهایی را ارائه نمود که حیوان‌دوستان معمولاً ترجیح می‌دهند در آن باره بحث نکنند. وقتی کودک بودم و در روستا زندگی می‌کردم، آنجا دهها گربه بود و اغلب می‌دیدم که در حال دریدن طعمه خود به شیوه‌ای بودند که به نظر می‌رسید بسیار بی‌رحمانه باشد: خوردن موش زنده، ساعتها بازی با پرنده‌ای که بالهایش را شکسته بودند ... ‏ اما شر اصلی را که از دید روسو در نظم حیوانی ناشناخته و به‌خصوص ا

وقتی سه یا چهار نفر كر و لال را كه با یكدیگر «گفتگو» می‌كنند می‌بینیم، از وضع آنها متأثر می‌شویم؛ زیرا آنها از گفت و شنود با دیگران عاجزند. توانایی آنها در استفاده از انگشتان، مشتهای بسته، چشمها، سر و در واقع تمام بدن خود، در برقراری مكالمه پیوسته موجب حیرت بیننده می‌شود؛ اما مشاهده محدودیتهای آنهایی كه فاقد زبان شفاهی هستند و مانند افراد عادی قادر به آزاد ساختن خود نیستند، باعث تأسف می‌شود.

در حالی این جملات را می نویسم که کوبانی از سه جهت در محاصره داعشیان قرار دارد و در هر لحظه امکان ورود آنان به شهر و خلق تراژدی دیگری می رود..امروز در آنجا عید قربان است ولی زهی افسوس که جشن مردمان کوبانی رنگ دیگری دارد.کودکان کوبانی به جای گرفتن عیدی از دست عزیزان خود ،در زیر باران گلوله تفنگ و توپ و تانک و در آغوش مادران خود در حال فرار از شهرند بلکه جایی امن بیابندالبته اگر جای امنی باشد.جنگ خانمان براندازی که مدتهاست ،در عراق و شام قربانی می گیرد ،الان سایه شوم خود را بر سر کوبانی گسترانده است.هر چند این جنگ در جاهای دیگر هم قربانی گرفته است ولی حکایت مردم کوبانی حکایت دیگری است.حکایت آنان شبیه همین شعر نیمایوشیچ است.حکایت مردمی تنهاست که ندای یاری از جهانیان دارند.ولی زهی افسوس که ظاهرا آنقدر انسان در خاورمیانه کشته شده که دیگر مرگ انسانها حساسیت کسی را برنمی انگیزد. در عجبم مگر مردمان آن شهر مسلمان نیستند پس چرا توسط کسانی که داعیه اسلام دارند، آن هم در روز عید ودر سکوت سایر مسلمانان ،اینگونه قربانی می شوند؟ مگر مردمان آنجا انسان نیستند پس چرا داعیه داران حقوق انسان در برابرکابوس قتل عام آنان اینچنین سکوت کرده اند؟

هستی با نظام طویل و عریض خود همراه با راز و اسرار بی‌شماری است که هر یک برای خود دفتری از معرفت کردگار را سامان می‌دهد. بدون تردید هستی‌شناسی عمیق و ژرف بی‌رازدانی و رازداری ممکن نیست. نظام وجود در اصطلاح مفاهیم دینی سطح و رویه‌ای به نام ملک و لایه و باطن و ژرفایی به نام ملکوت دارد که بعد بزرگ و نهفته آن را تشکیل می‌دهد. همچون سطح و ژرفای اقیانوس بزرگ که آنچه ناپیداست از بعد پیدا و آشکار آن بسی شگرف‌تر و پر بهاتر است و بزرگ‌تر از همه و بی‌مقیاس در بزرگی خدای بزرگی است که خالق و آفریدگار دو بعد ملک و ملکوت عالم هستی است. آنان که در طی عمر خویش فقط با سطح و ملک نظام آفرینش سروکار داشته‌اند و با عمق و ژرفای آن ناآشنا بوده‌اند، شناختشان از نظام وجود و به طور طبیعی از آفریدگار آن اندک و فقط بانگ جرسی به گوششان خورده است. به قول صائب:

«در بین قوای انسانی، قلب مركزیت دارد؛ چرا كه قلب مكانی است كه در آنجا حقایق متعالی با انسان تماس می‏یابد. قلب عضوی شهودی و محل تجلی الهی است» «تیتوس بوركهارت». قلب مركز عالم صغیر (انسانی) است. همچنین مركز جسم مادی، نیروهای حیاتی، احساسات، روح و نیز محل مواجهه بین انسان و قلمروهای آسمانی است كه جایگاه ارواح است. این حقیقت قلب، بسیار قابل ملاحظه و مركز اسرارآمیزی است كه از دیدگاه حیات این جهانی‏مان، بسیار كوچك به‏نظر می‏رسد ولی در عین‏حال، همان‏طور كه پیامبر فرموده است: «قلب عرش خداوند رحمان است»؛ عرشی كه بر كل عالم احاطه دارد، یا همان‌گونه كه در حدیث دیگری آمده است: «آسمان و زمین گنجایش مرا ندارد بلكه قلب بنده مومن من گنجایش آن را دارد.»

موسسه سروش مولانا به سنت سه سال گذشته خود، در مهرماه و همزمان با سالروز بزرگداشت مولانا اقدام به برگزاری همایش دو روزه‌یی در چارچوب نظام اخلاقی مولانا كرد. در این همایش كه با محوریت قلمروهای حاكمیت اخلاق برگزار شد، مصطفی ملكیان تفاوت‌های وظیفه و مسوولیت اخلاقی را بیان كرد. ملكیان مثل همیشه در عوض اینكه مستقیم به سراغ مولانا برود نكته‌های اساسی‌ای را به مخاطب عرضه كرد، تا خود مخاطب با پرسش‌هایی عمیق به سراغ مولانا یا هر متفكر دیگری برود. در این‌ سخنرانی كه متن خلاصه شده آن در ادامه از نظر شما می‌گذرد مصطفی ملكیان بعد از ذكر انواع مسوولیت اخلاقی مساله‌یی را در ذیل عنوان مسوولیت جمعی بیان می‌كند كه هر فرد دارای دغدغه زیست اخلاقی را با چالش جدی مواجه می‌سازد. چالشی كه انسان ساكن در دهكده جهانی بیش از اسلاف خود با آن درگیر است.

حضرت موسی(ع) خیلی زحمت کشید و بالاخره توانست فرعون با آن قلدری را که نه تنها شاه بود، بلکه ادعای خدایی می‌کرد و مردم این ادعا را پذیرفته بودند و از نظر نیرو و امکانات و شخصیت اجتماعی خیلی بالا بود و حضرت موسی تک بود و هیچ کس را نداشت، فقط حضرت هارون همراهش بود، پیروز شد؛ زیرا از خداوند خواسته بود: «شرح صدر بده تا کارهایم آسان شود. و احلُل عُقده من لسانی‏»:1خدایا، شرح صدر بده تا بتوانم در مقابل این قلدر قد علم کنم و زبان نافذ داشته باشم: «یفقهوا قولی‏».2 با این نیرو در مقابل فرعون آمد و پیروزی بالاخره از چوپانی بود که هیچ نداشت و دشمن را با ذلت عقب زد و با عزت به جایش نشست و دین خدا را عزت بخشید به واسط سعه صدر.

اندیشه‌های مولانا از فراز سده‌ها عبور کرده و به انسان معاصر رسیده است. تفکر مولوی و دلیلِ ماندگاریِ آن و تواناییِ آن برای پاسخگویی به نیازهای بشری را باید در ساختار فکری مولانا جستجو کرد.

ژرف‌نگری در متون عرفانی، به‌ویژه سخنان بزرگانی که چون میوه‌های تازه، از درختِ جانشان جدا، و بر طَبقِ صفحاتِ آثارشان چیده و مهیّا شده است، روشن می‌سازد که همگی از یک چشمه، سیراب گشته و دیدگاه‌هایشان را در عبارات گوناگونی بیان کرده‌اند.

سلسله‌های حاكم بر ایران‌زمین عصر ساسانی (ایرانشهر) اعم از حكومتهای محلی و ایرانی‌الاصل (سامانی، صفاری و آل‌بویه و...) و فاتحان غیر ایرانی ترك‌تبار (غزنوی، سلجوقی، خوارزمشاهی) و دست‌‌نشاندگان آنان (اتابكان آذربایجان و فارس و...) و بسیاری از حكام مناطق پراكنده، هیچ كدام زیر سلطه كامل خلفای عباسی قرار نگرفتند و بعضاً علیه خلافت و حتی مقام صوری خلیفه اقدامات سیاسی و نظامی انجام دادند و همزمان در پیوند با جنبش‌های فرهنگی شعوبیه همانند جبهه‌ای گسترده كه گرایشهای گوناگونی را در برداشت (امرهای سیاسی و اجتماعی و اقدامات اقتصادی) اصالت و توانمندی‌های مردم ایران را در بقای تاریخی جامعه بزرگ خود محافظت كرد.