مقاله

ستون تحقیقات آکادمیک در آیینه «ایران»، مجالی است برای معرفی تحقیقات و پژوهش‌های آکادمیک محققان ممتاز معاصر. در شماره اول این ستون، به معرفی مقاله‌ای از دکتر فتح‌الله مجتبایی با عنوان «پیل چرا در خانه تاریک بود؟» پرداختیم. در دومین شماره این ستون نیز رأی و نظر زنده یاد دکتر محمدامین ریاحی (1302-1388ش)، محقق توانا و مصحح ارجمند معاصر، در مقاله «باد جوی مولیان»، از کتاب ارزشمند «گلگشت در شعر و اندیشه حافظ»، مجال طرح یافته است.

پویش‌های جامعه ایرانی در تحقق تجدد در نیمه دوم سده نوزدهم یعنی زمان‌هایی كه كشور با بحران‌های جدی اقتصادی در كنار دشواری‌های سیاسی و اجتماعی مواجه بود، با انقلاب مشروطه در ١٢٨٥ خورشیدی شتابی دو چندان گرفت، اگرچه نابسامانی‌های تاریخی موجب شد كه مشروطه ایرانی در تحقق همه خواست‌های خود به نحو حداكثری ناكام بماند. سال‌های تاریك ١٢٩٠ تا ١٣٠٠ كه ایران در آتش جنگ جهانی اول و پیامدهای ناشی از آن چون قحطی بزرگ و مرگ و میر و هرج و مرج می‌سوخت، روشنفكران و دلسوزان را بر آن داشت كه شاید مقدمه ورود به گردونه تجدد، تاسیس دولتی مقتدر و مدرن باشد

خشونت، امری است که موافق طبع انسان نیست؛ یعنی طبع انسان متعارف نمی‏تواند امر خشن را بپذیرد و از آن تنفر دارد. حقوق وضعی نیز ریشه در حقوق طبیعی دارد؛ یعنی هر امری منافی با طبع انسانی، هرگز در شریعت امضا نمی‌شود. نه تنها شریعت اسلام، بلکه شرایع تمام پیامبران (اعم از حضرت ابراهیم، حضرت موسی، حضرت عیسی و…) بر اساس حسن و قبح افعال استوار شده‏اند؛ به این معنا که ریشه نیکو یا ناپسند بودن افعال انسانها در خود فعل است و شریعت چیزی را امضا می‏کند که قبل از تشریع، امر نیکویی است و چیزی را ممنوع می‏کند که فعل ناپسند باشد. پس به تعبیر متکلمان، ما قائل به حُسن و قبح عقلی هستیم؛ به عبارت دیگر افعال دارای ارزشهای ذاتی هستند و نیکو بودن فعل، محصول شرع و قانون نیست. در مقابل این نظر، به عقیده اشاعره، نیکویی و ناپسندی امری است که شرع می‏گوید بکن یا مکن.

مى‏دانیم میان بردگى که در اسلام بوده با سایر بردگیهایى که در دنیا وجود داشته، اختلاف زیادى بوده است؛ مثلاً این قضیه معمول بوده که بسیارى ‏از پدران، خود را مالک پسران خود مى‏دانسته‏اند؛ زنهاى بسیارى در حدود ۲۰۰ تا ۳۰۰ زن مى‏گرفتند و از اینها یک فوج بچه درست ‏مى‏کردند و از این بچه‏ها استفاده تجارتى مى‏بردند و آنها را مى‏فروختند.آیا این جایز است؟ خود زور، صرف زور و نه جنگ و حال محاربه با فکر ناحق عاملى براى برده‏گیرى بوده؛ کارى معمول و شبیه دزدى ‏بوده؛ مى‏رفتند میان قومى که آنها را برده بگیرند. آیا این کار جایز است؟ این هم جایز نیست. اسلام از موجبات بردگى فقط جنگ را با تعیین‏مقدماتى جایز شمرده و این مقدمات عبارت است از بیان حق [و ابلاغ ‏پیام اسلام] و قبول نکردن آن از طرف مردم و اینکه بعد جنگ ایجاد شود و عده‏اى به صورت اسیر درآیند؛ فقط در اینجا [با صلاحدید ولى ّ‏امر مسلمین برده‏گیرى] جایز شمرده شده است.

اسلام نظر خاصى در مورد کسانى که پرستش غیر خدا را مى‏کنند، دارد و براى آنها هیچ حقى قائل نیست و مى‏گوید باید اسلام وتوحید را به آنها عرضه کرد، اگر پذیرفتند که بسیار خوب، و اگر نپذیرفتند باید با آنها جنگید، اگر مغلوب شدند اسیر جنگى و احیاناً برده‏ مى‏شوند.

سمیرآمگار در مجله سیاست خارجی که به فرانسوی منتشر می‌شود و جزو مجلات رسمی این کشور محسوب می‌گردد، مقاله مفصلی به نام «اسلام، کدام افراط گرائی؟»را به چاپ رسانیده است که به سه گرایش مجزا در بین سلفیان تکفیری اشاره می‌کند:

از مجموعه آثار ادبی انتشارات اطلاعات، چاپ و پخش کتاب سه جلدی «» است که حاوی اخوانیات مرحوم استاد مشفق کاشانی با شاعران معاصر است که پس از نشر مورد استقبال شاعران قرار گرفت. آنچه در پی می‌آید، گزیده‌هایی پراکنده و تلخیص‌شده از آن کتاب است که تا حدودی جایگاه «مشفق» را در چشم شاعران نشان می‌دهد.

مـن از سـال 1347 که بــه ایران برگشـته و در «بنیــاد فرهنگ ایران» - که مرحوم پرویـز ناتـل خانلری اداره آنجا برعهده داشت و دریچه‌ای را به روی همه ما گشود- مشغول شدم، با شادروان «کیکاووس جهانداری» آشنا شدم. ایشان، کتابدار بسیار ماهری بود و بین همه دوستان، به عنوان کسی که «کتاب» را چون جواهری می‌دانست و بزرگ می‌داشت، شناخته می‌شد. ایشان از نسل بزرگانی چون احمد تفضلی، ایرج افشار و عباس زریاب خویی که همه با کتاب دمخور بودند، بود و در اصطلاح از «قومی که جمله بر آن بودند»، بود. دیگر آنکه ایشان، در جایگاه یک مترجم بسیار نادر زبان ادبیات آلمانی مطرح بود که جز مطالب ادبی، کتاب‌های تاریخیِ مورخان و ایران شناسان آلمانی زبان را هم به فارسی برگردانده بود.

اگرچه همه ما می دانیم سرزمین بزرگ ایران در طول تاریخ، همواره مظهر و اوج تمدن های گوناگون و هارمونی فرهنگ ها و باورها در جهان بوده است، پژوهش های تاریخی قرون اخیر در مرزهای شرقی ایران، به آثاری از نخستین تلاش احتمالی اجداد انسان برای ایجاد تجربه ای از همزیستی و زندگی اجتماعی بشر در نواحی شرقی بلوچستان دست یافته است...

اگر بنا باشد از خاطرات سال‌های دور چند کلمه‌ای بگویم، به‌جای گفتن از خاطره ملاقات با یک شخصیت، ترجیحم این است که از خاطره ملاقات با یک فضا بگویم و با مرور خاطره‌ام به این نکته پی ببریم که چه تصورهایی ممکن است توسط معاصران به اشتباه وجود داشته باشد. یکی از مواردی که تصور اشتباهی از آن موجود است، مساله خالکوبی است. برخی می‌گویند این اتفاق طی سال‌های اخیر باب شده درحالی‌که خالکوبی قدمتی هزار ساله در شرق دارد.