1393/11/26 ۰۹:۳۰
تلاش تاریخ‌نگاری را می‌توان با یک‌تناقض درون‌ماندگار دید: از یک‌سو، می‌کوشد تغییر و حرکت را شرط ضروری پیدایش تاریخ نشان دهد، اما از سوی دیگر، یکی از مقاصد خواسته یا ناخواسته تاریخ را جلوگیری از تغییر و حرکت می‌داند؛ کافی است جای «نظم و قاعده» را با «منع و نهی» عوض کنید تا تضاد درونی آن روشن شود، اما این تضاد برآمده از روح تاریخ است یا میل فاتحان و تاریخ‌نگاران‌شان؟ نخستین اراده‌ای که در این میان بروز کرد تمایل انسان برای تفسیر وقایع و ربط‌دادن آنها به یک‌کل واحد بود.
نگاهی به کتاب «استفاده و سوءاستفاده از تاریخ»
تلاش تاریخ‌نگاری را می‌توان با یک‌تناقض درون‌ماندگار دید: از یک‌سو، می‌کوشد تغییر و حرکت را شرط ضروری پیدایش تاریخ نشان دهد، اما از سوی دیگر، یکی از مقاصد خواسته یا ناخواسته تاریخ را جلوگیری از تغییر و حرکت می‌داند؛ کافی است جای «نظم و قاعده» را با «منع و نهی» عوض کنید تا تضاد درونی آن روشن شود، اما این تضاد برآمده از روح تاریخ است یا میل فاتحان و تاریخ‌نگاران‌شان؟ نخستین اراده‌ای که در این میان بروز کرد تمایل انسان برای تفسیر وقایع و ربط‌دادن آنها به یک‌کل واحد بود. تضاد درون‌ماندگار تاریخ‌نگاری، تاریخ را به تاریخ‌ها بدل ساخت و آن را مملو از تاریخ‌های تکه‌تکه یا آکنده از اساطیری کرد که منهای دوری از واقعیت‌های گذشته، تاثیری در وضعیت‌کنونی جهان انسانی نیز ندارد. فرآیندی که تاریخ را از زبان تاریخ‌نگاران بنا به میل فاتحان به‌سان تیغی دو‌دم بر سر روح تاریخ فرود آورد: تاریخ حقیقت است یا اسطوره؟ درست همان‌جایی که اهمیت گزاره «تاریخ را فاتحان می‌نویسند نه مغلوبان» روشن می‌شود، اما چرا و چگونه مورخی سودای جعل تاریخ به سرش می‌زند؟ مورخی که غلام‌حلقه‌به‌گوش واقعیت‌ها نیست و تفسیر او از امور واقع متقن و علمی است چه می‌کند؟ چرا کنش‌و‌واکنش مورخ و امور واقع، یا به‌تعبیری، تقابل حال‌و‌گذشته بی‌پایان است؟ به‌نظر می‌رسد پیش از شرح و بسط تضاد درونی تاریخ باید از میل عامدانه تاریخ‌نگاری در تشدید تضاد درونی تاریخ گفت؛ موضوعی که ایده اصلی کتاب «استفاده و سوءاستفاده از تاریخ»، نوشته پیتر خیل، یکی از مهم‌ترین آثار درباره تاریخ کلاسیک است. طرفه آنکه خیل نیز خود را مورخ می‌داند و نه فیلسوف تاریخ. این کتاب مکتوب سخنرانی‌های خیل در سال١٩٥٤، در دانشگاه ییل است. کتاب حاضر که با ترجمه حسن کامشاد به فارسی برگردانده شده، با تامل درباره این موضوع می‌کوشد بینش تاریخی و امکان تاریخ‌نگاری از پایین را فراهم کند.
خیل، مواجهه خود را با اندیشه‌ورزی تاریخی در سده‌هفدهم آغاز می‌کند. یکی از مهم‌ترین دوره‌هایی که تاریخ دچار سوءاستفاده‌های حکام شد. در‌نظر او تاریخ در این دوره نه فقط نیروی بقا بلکه حربه‌ای در پیکار دارودسته‌ها بود. او به کشورهایی نظیر انگلستان و هلند که حیات همگانی در قبضه اختلافات حزبی بود، اشاره می‌کند که تاریخ را زیروزبر می‌کردند تا مواردی پیدا کنند در تایید موضع یک‌طرف، یا رد اعمال گذشته یا شخصیت‌های برجسته از‌کارافتاده طرف دیگر. اگرچه این پدیده در قرن‌های بعدی هم مشهود بود، اما نحوه کار، میزان کاربرد کنایه‌ها و زمینه‌چینی‌های تاریخی در کشاکش‌های سیاسی سده‌هفدهم برای خیل مهم بود چون از این طریق می‌توانست تفاوت‌های نظرگاه خود را با آنان نشان دهد. او تاکید داشت آنها در این نحو از مواجهه با تاریخ، از فاصله غافل بودند و دگرگونی کلی دوره‌های قبلی را چه در‌مورد روحیات و چه در باب مقتضیات به‌حساب نمی‌آوردند. خیل می‌کوشد نشان دهد در این دوره کاربرد تاریخ منحصر به این شکل نمادین یا محدود به مقاصد تشریفاتی و حفاظتی و فرقه‌ای هم نبود. تاریخ در این دوره درس‌نامه بزرگ اخلاق و دولت‌مداری شمرده می‌شد. از این‌رو، خیل تاکید دارد کیفیت اندیشه هیچ دورانی کامل نیست، مگر آنکه قایل به استثنا باشد و استثناها اغلب حایزاهمیت‌اند. چون تحولات‌بعدی را نوید می‌دهند. خیل از جمله مصادیق مهم این نوع سوءاستفاده‌ها را در انقلاب کبیر فرانسه می‌داند؛ انقلابی که در‌نظر او حمله به ذات تاریخ بود. چرا‌که انقلابیون خود مدعی مطالباتی بوده‌اند که پادشاه اعتنایی به آنها نداشت و زمانی‌که خود روی‌کار‌آمدند، همان‌کاری را کردند که پیشینیان آنان به انجام می‌رساندند.
خیل با تاکید بر اینکه عصر روشنگری آشکارا با خودکامگی تاریخ به نبرد برخاست، نشان می‌دهد این فلسفه می‌خواست به‌جای برده تاریخ‌‌بودن، تاریخ را آزادانه در راه مقاصد خود به‌کار‌بندد. او این دوره را در پروژه فکری خود مهم می‌داند چون معتقد است انقلابی علیه تاریخ رخ داد. در‌نظر او سال یکم انقلاب فرانسه تقویم جدیدی را وضع کرد؛ انقلابی بر ضد‌تاریخ. «سوءاستفاده از تاریخ در نسل‌های پیشین، محکم‌چسبیدن به امتیازها و قوانین پوسیده به این عذر که چون کهن‌اند و مقدس، بی‌شک انگیزشی بسیار حقیقی فراهم آورد». او بر این باور است که تاریخ انتقامی هوشمندانه از دورانی گرفت که در تلاش برای برپا‌داشتن ناگهانی بهشت فیلسوفان روی زمین به استبداد نظامی منجر شد. خیل این دوره را مهم می‌شمارد چون مواجهه تاریخ با فردای انقلاب مهم است؛ چون ادامه این مناقشه، نویسندگان ضدانقلابی را در همه کشورهای اروپایی واداشت با این مساله با تلخی و شدت‌عمل بیشتری مواجه شوند. در نتیجه خیل پرداختن به نتایج این امر را برای پروژه خود ضروری می‌داند، چرا‌که نتایج این امر برای تاریخ از جنبه سیاسی فراتر رفت و در نظر و عمل نوکاوی شد. از این‌رو، مواجهه خیل با قرن هجدهم مواجهه با «ضرورت» است. او عقل‌گرایی قرن‌هجدهم را در بازگشت به مواجهه‌ای دخیل دانست که تا پیش از انقلاب فرانسه با تاریخ می‌شد، چون در این دوره «بشر دیگربار حس کرد که از گذشته رها نیست، درنتیجه برخوردش با گذشته باز حرمت‌آمیز شد»، اما این امر صرفا به معنی بازگشت به محافظه‌کاری پیشینه‌پرست روزهای ماقبل روشنگری نبود، بلکه در این دوره مفهومی تازه پدید آمده بود که می‌گفت «وحدتی اندام‌وار در کار است که تمامی حیات اجتماعی را دربر دارد و نسل‌حاضر را با رشته‌های پنهان به پیشینیان می‌پیوندد». در‌نظر او در این معنای تاریخ نوعی پذیرش تغییر مستتر بود و بدین قرار تنها محافظه‌کاران نبودند که از نظرگاهی تازه برای قوام موضع خود بهره گرفتند. از این‌رو، اهمیت این تحول برای مطالعات تاریخی بسیار زیاد است چون تغییر مورد‌بحث خیل برای فهم تاریخی حایزاهمیت است. خیل معتقد است وضعیت تاریخ‌نگاری در قرن‌نوزدهم کمی متفاوت با دو‌قرن گذشته بود. برخی از مورخان قرن‌نوزدهم تحت‌تاثیر فلسفه‌های گوناگون، بسیار بی‌قاعده مواد و مصالح استوار و تغییرناپذیر گذشته را به‌کار‌گرفتند و کوشیدند گذشته را به زور به اشکال غریب نمود وقایع و اغلب تکان‌دهنده یا الهام‌بخش درآورند. با این‌حال، خیل با مرور ماهیت تاریخ‌نگاری در قرن‌هفدهم، هجدهم و نوزدهم، سوءاستفاده شرم‌آور از تاریخ را خصیصه قرن بیستم می‌داند.
اما پیتر خیل آن‌روی‌سکه را هم نشان می‌دهد؛ تاریخ و کیفیت آن فرمان‌بخشی به آینده است. آینده یکی از پایه‌های اصلی خود را از گذشته و تاریخ وام می‌گیرد. شاید از همین‌رو، خیل در غالب مباحث خود نسبت به بی‌کرانگی و پیچیدگی تاریخ تاکید دارد. به‌همین‌جهت یکی از مهم‌ترین موشکافی‌های خیل تمییز این لایه‌هاست؛ لایه‌ها و متغیرهایی که در‌نظر او گویای پیوستار و سرشت اصلی تاریخ است. بر این اساس، بحث درباره استفاده و سوءاستفاده از تاریخ برای خیل نشان‌دهنده پیوستگی خودبه‌خودی حال‌و‌گذشته است.
روزنامه شرق
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید