جامع التواریخ و اهمیت تاریخ‌نگاری ایران در عصر مغول / اکبر ایرانی

1394/8/10 ۱۰:۳۰

یکی از مهمترین منابع تاریخی در زبان فارسی که نسخ متعددی از آن در دست است و خوشبختانه از آفات زمان در امان مانده و دارای اطلاعات منحصر به فردی است، جامع التواریخ است. در اهمیت جهانی این اثر همین بس که از 200 سال قبل تاکنون مورد توجه ایران شناسان و شرق شناسان واقع شده و به زبان‌های بسیاری ترجمه شده است. حاکمیت 120 ساله حکومت مغولان بر ایران (616 هـ. ق‌ تا‌ 736هـ. ق) تحولات بسیاری را‌ باعث شد که در آینده ایران‌ تأثیرات ژرفی داشت. تاریخ‌نگاری درعهد مغول به دلیل آثار مهمی که در این دوره نوشته شده، از اهمیت بسیاری برخوردار است، به گونه‌ای که نقطه عطف تاریخ‌نگاری در ایران به شمار می‌آید. تاریخ وصاف، جهانگشای جوینی و مهمتر از همه جامع‌التواریخ تألیف رشیدالدین فضل‌الله همدانی از تألیفات شاخص این دوره است. کارل یان استاد دانشگاه لیدن درباره رشید‌الدین می‌نویسد: «شایستگی درخشان او در زمینه‌های گوناگون جلوه‌گر است. او فیلسوف، مفسر، طبیب، پزشک، سیاستمدار و دانشمندی ذی فنون بود. اگر غیر از این بود نمی‌توانست به مدت 20 سال وزارت سه وزیر مغول را عهده‌دار باشد. از ویژگی‌های اوست که تاریخ ملل عالم را با انصاف و بی‌طرفی کامل نوشت و اکنون ما حق داریم که او را نخستین تاریخ نگار جهانی بدانیم». این اثر تنها و کاملترین منبع تاریخ قبایل ترک و مغول است که به بحث درباره باورها، اسطوره‌ها، افسانه‌ها و فرهنگ اقوام مغول می‌پردازد. حتی درکشور چین که زبان همسایگان شرقی آنان بوده نیز مانند این اثر به زبان چینی نوشته نشده است. در سنگنوشته‌های اورخون که کهن‌ترین مکتوب ترکی سده هشتم میلادی است، تنها نام چند قبیله ترک آمده و در کتاب لغات الترک محمود کاشغری (ق5 هق) تنها از 24 قبیله ترک و باورهای آنان یاد شده است. نخستین منبع داستان اغوزخان که به صورت اسطوره ملی/قومی ترکان درآمده فقط جامع التواریخ است. داستان نیاکان چنگیزخان و شرح احوال دوران کودکی و جوانیش به تفصیل در جامع التواریخ آمده و در کتاب تاریخ سری مغول که معروفترین اثر از تواریخ معتبر مغول است، مختصر ذکر شده است. اگرچه رشیدالدین تاریخ حمله مغول به ایران را از منابع قبلی هم چون جهانگشای جوینی گرفته، اما تاریخ غازان خان در این اثر منحصر به فرد است. از این‌رو کتاب‌های تاریخ گزیده حمد‌الله مستوفی، تاریخ بناتکی، حافظ ابرو، روضه الصفای خواند میر و حبیب‌السیر میرخواند و غیره همه متأثر از جامع التواریخ این دوران را نوشته‌اند.

نثر و سبک نگارش جامع التواریخ نسبت به جهانگشای جوینی و تاریخ وصاف بسیار شیوا و ساده است و مطالبی که از مغولی به فارسی برگردان کرده، دارای نثری گفتاری و محاوره‌ای است. با این حال این کتاب باید به گونه‌ای می‌بوده که حکام مغول کلمات آن را متوجه می‌شدند و چون قرار بود حکومت مغول‌ها به یک امپراتوری تبدیل شود، برای همین لازم بود مغول و ایرانی با هم یک نظام سیاسی واحد را تشکیل دهند. بنابر این می‌توان ادعا کرد که این اثر درصدد است ایران را با هویتی جدید مطرح کند، طبعاً راه وحدت و هویت واحد از نظر رشید‌الدین این بود که هم کلمات فارسی، هم مغولی و هم ترکی را به کار ببرد. از نظر او اندیشه یک امپراتوری بزرگ که بتواند همه اقوام در آن روزگار را در بر بگیرد، اقتضا می‌کرد عناصری از همه فرهنگها را با خود داشته باشد.

انتشار ویراست جدید کتاب جامع التواریخ بزودی در ایران از سوی مؤسسه میراث مکتوب انجام می‌شود و قطعاً ترجمه این اثر به زبان مغولی باید به عنوان یک پروژه ملی به حساب آید و این خدمتی است به فرهنگ مغولستان. با این کار راه برای پژوهش دقیق‌تر محققان و تاریخ نگاران مغولی برای معرفی و شناخت کاملتر تاریخ و فرهنگ خود هموارتر می‌گردد. از ویژگی‌های چاپ جدید این است که دشواری‌های حاصل از کاربرد واژه‌های ترکی - مغولی نیز مرتفع شده و با همکاری یک فرد آشنا با زبان‌های ترکی و مغولی با مصحّح متن، تقریباً همه واژه‌ها و اصطلاحات ترکی-مغولی جامع التواریخ در این اثر تصحیح و ریشه‌یابی شده است. شکل تصحیح شده این واژه‌ها و اصطلاحات جز آنکه در متن وارد شده، به صورت جداگانه نیز به صورت یک فرهنگ الفبایی در حجمی حدود 150 صفحه در پایان کتاب درج شده است.

٭ چکیده‌ای از متن مکتوب سخنرانی ایراد شده در کنفرانس «پایزه، ارزش‌های تمدن آسیا در قرن 7 و 8 هجری» که از 27 تا 29 اکتبر 2015 برابر با 5 تا 7 آبان 1394 در اولان باتور مغولستان برگزار شد و اختصاصاً در اختیار «ایران» گذاشته شده است.