کریم امامی و آنچه از او بر جای ماند/ عبدالحسین آذرنگ

1394/5/4 ۱۰:۴۱

از مرگ مردی از سلسلۀ جانشین ناپذیرها ده سال گذشت، مرگ مترجمی دقیق، فرهنگ‌نویسی تیزبین، منتقد هنری و ادبی و یکی از برجسته ترین مدیران و استادان نشر و ویرایش کشور.

از مرگ مردی از سلسلۀ جانشین ناپذیرها ده سال گذشت، مرگ  مترجمی دقیق، فرهنگ‌نویسی تیزبین، منتقد هنری و ادبی و یکی از برجسته ترین مدیران و استادان نشر و ویرایش کشور.

در 1309 ش در کلکته به دنیا و تا دو سالگی در آن شهر به سر برد. خانوادۀ بازرگان و شیرازی اش با هندوستان داد و ستد تجارتی داشتند .  او تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در شیراز گذراند. از نوجوانی در همین شهر با زبان انگلیسی آشنا شد و به یاری هوش سرشار و قدرت حافظۀ کم نظیرش، همراه با پشتکار و پی گیری، از ویژگی های همواره بارز در شخصیت او ، به این زبان تسلط یافت. تحصیلات دانشگاهی را در رشتۀ زبان و ادبیات انگلیسی در دانشگاههای تهران و مینه سوتا (آمریکا) ادامه داد. پیش از آنکه کار حرفه‌ای خود را در زمینۀ روزنامه نگاری آغاز کند ، به فعالیتهای هنری مرتبط  با عکاسی و فیلم‌برداری  پرداخت، از جمله کار در استودیوی ابراهیم گلستان و همکاری با فروغ فرخزاد، مهدی اخوان ثالث، فریدون رهنما و شماری از هنرمندان و روشنفکران دیگر. در کنار اینها به سبب علاقه اش به ترجمۀ آثار ادبی، به برگرداندن داستان ها و نوشته های کوتاه از انگلیسی به فارسی هم مشغول بود. با خشم به یادآر (نوشتۀ جان آزبرن، تهران، 1342ش) نخستین  کتابی بود که با ترجمۀ او به فارسی انتشار یافت.

امامی سپس به جمع همکاران  کیهان انگلیسی پیوست و  در مدتی نزدیک به 7 سال که با آن  مؤسسه همکاری داشت ، به یاری تسلط چشمگیرش به زبان انگلیسی، شعرها و داستانهای کوتاه بسیاری را از شاعران و نویسندگان نوپرداز و معاصر ایرانی از فارسی به انگلیسی ترجمه و در روزنامۀ کیهان انگلیسی و ضمیمۀ آن انتشار داد.  در 1347ش از کیهان به مؤسسۀ انتشارت فرانکلین رفت و به مقابلۀ ترجمه ها و ویراستاری مشغول شد. پس از مدت کوتاهی که به کاردانی او پی بردند، مدیریت بخش ادیتوریال(به اصطلاح امروز: ویرایش) را به او سپردند؛ البته ویرایش نه به معنایی که امروز در جامعۀ ایران متداول است، بلکه به معنای فرنگی آن که مدیر بخش ویرایش اختیارات گسترده تری دارد و گاه از مرحلۀ پیشنهاد نگارش یا ترجمۀ کتاب را در بر می گیرد تا گفت و گو، عقد قرارداد، تفاهم همکاری  و برسد به مراحل پس از انتشار کتاب. امامی در این سِمَت توانایی خود را در سازمان‌دهی و مدیریت بخش ویرایش بر پایۀ  ضوابط فرنگی آن نشان داد. او به ویژه در عرصۀ ویرایش ترجمه ها، دقت های کم مانندی را اعمال و شیوۀ ویرایش ترجمه ها را روش مند و هماهنگ کرد؛ نیز با اعمال دقت نظر در آماده‌سازی متن های تالیفی، سطح دقت در ویرایش این متن ها را هم ارتقا داد. ذوق هنری و سلیقۀ مشکل پسندش  بر کیفیت  چاپی انتشارات فرانکلین هم تاثیر گذاشت. مجموعه های تازه ای که در دورۀ مدیریت امامی در فرانکلین انتشار یافت،  بهترین گواه بر انتخاب مناسب همکاران، دقت، ذوق و سلیقۀ هنری اوست.

      امامی در 1353ش و در آستانۀ انحلال مؤسسۀ انتشارات فرانکلین به سازمان رادیو ـ تلویزیون رفت و انتشارات سروش را که واحدی نه چندان فعال در آن تشکیلات بود ، بازسازی کرد، پایه های سیاست ها و برنامه های بلندمدت آن را گذاشت و چشم انداز توسعۀ آن را هماهنگ با سیاست ها و برنامه های کلان آن سازمان، ترسیم کرد. اما مدیریت علمی و دقیق او دیری نپایید  و در گیر و دار رویدادهای انقلابی 1357ش خانه نشین شد. با این حال، او در همان چند سال توانست نخستین  دوره‌های آموزش و تربیت ویراستار و دیگر عوامل موّلد کتاب را در ایران برگزار کند، دانش فنی نشر و ویرایش را  در آن سازمان ارتقا ببخشد، و امکانات فنی و تجهیزاتی لازم را برای چاپ و انتشار آثار در زمینه های مختلف و به مقیاس گسترده، آن هم مبتنی بر مطالعات دقیق فنی و آینده نگری، فراهم بیاورد.

     کریم امامی به سبب دلبستگی عمیقش به کشور و فرهنگ ایران، این سرزمین را ترک نگفت و با آنکه امکاناتی هم برای کار در خارج از کشور داشت، دشواری ها را به جان خرید، در زادبومش ماند، با نشر و کتابفروشی و درآمدی اندک روزگار گذراند. تتمۀ وقتی هم که برایش می ماند، صرف مقاله نویسی و  ترجمه  می شد.  در 1358ش  با همکاری  همسرش گلی امامی و چند تن از کارشناسان نشر و ویرایش، «انتشارات زمینه» را تأسیس کرد، اما اوضاع نامساعد اقتصادی و وسواس بسیاری که او در کار نشان می‌داد، سبب شد که فعالیت  انتشاراتی زمینه محدود شود. این تشکیلات کوچک انتشاراتی که دفترش در خانۀ امامی بود، بیش از چند کتاب منتشر نکرد، اما می توان مراعات شدن دقیق‌ترین موازین نشر را در همان چند کتاب دید ، موازینی که نشان می دهد امامی تا چه حد بر جنبه های  مختلف نشر تسلط داشته و چگونه ذوق و هنر کتاب آرایی را با کمترین هزینه ها ، در نشر به خدمت می گرفته است.

       کتاب‌فروشی زمینه جای انتشارات زمینه را گرفت و  با شیوۀ بی سابقه و نوآورانه ای به فعالیت ادامه داد.  کتاب‌فروشی کوچک زمینه در محله ای در شمیران، که دسترسی به آن بسیار محدود بود، نمونۀ ابتکاری کم نظیری از کار درآمد. گلی امامی در همۀ  مراحل تکوین و اداره کردن این کتابفروشی دوش به دوش کریم امامی تلاش کرد. کتابفروشی جمع و جور زمینه سازمان یافته بود و با جامعۀ  محلی و پیرامونی خود ارتباطی اندام وار برقرار کرد، با مشتریان و مراجعان مناسبات دوستانه و روابط چهره به چهره برقرار کرد و به نیازهای مطالعاتی آنها پاسخ گفت، و گاه نیز در مقام مشاور خواندن و رایزن مطالعات فرزندانشان عمل کرد. با انتشار  فهرستی کوتاه و توصیفی از کتاب های تازه انتشار، همراه با معرفی کتابشناسانه، نگاه ارزیابانه ،گاه با چاشنی طنز و ملاحت، و ارسال پستی و رایگان  آن فهرست برای مخاطبان بالفعل و بالقوه، وظیفۀ اطلاع رسانی  را هم انجام می داد. فهرست زمینه به ویژه در دهۀ 1360ش منبع کتاب‌شناختی ارزشمندی در بارۀ کتاب های فارسی تازه انتشار و غیر تخصصی به شمار می‌رفت.  گویی که خانم و آقای امامی  می خواستند در یکی از دشوارترین دوره های تاریخ جامعه شان، و نیز در یکی از سخت ترین دوره های زندگی خودشان، سرمشقی  در کار کتابفروشی باقی  بگذارند  و در این سرمشق، روش های ناپسند کتابفروشی و مناسبات ناخوشایند و ناکارآمد  شماری از کتابفروشان را با جامعۀ کتابخوان به چالش کشیده می شد. کتابفروشی کوچک زمینه پس از مدتی فعالیت به  پاتوقی هم برای دیدارهای شماری از اهل کتاب و قلم و هنر تبدیل شد.

کریم امامی مترجمی دو سویه بود و ترجمه‌های او را از فارسی به انگلیسی عالمانه و بسیار دقیق دانسته‌اند. آثاری که از فارسی به انگلیسی ترجمه کرده، کم نیست، اما از شاخص‌ترین آنها می‌توان به ترجمۀ شعرهای فروغ فرخزاد و سهراب سپهری و داستانهایی از صادق هدایت و جلال آل‌احمد اشاره کرد. از ترجمه‌های مهم‌تر او از انگلیسی به فارسی از گتسبی بزرگ (نوشتۀ فیتزجرالد، تهرن، 1344ش)؛ ایرانیان در میان انگلیسیها (نوشتۀ دنیس رایت، تهران، 1366ش)، ماجراهای شرلوک هُلمز (نوشتۀ کانن دویل، تهران، 1372-1377ش، 4 ج) و چند اثر دیگر می‌توان یاد کرد. ترجمه‌های او از انگلیسی به فارسی از نمونه های بارز ترجمۀ کلمه به کلمه و دقت مفرط در جزئیات است.

کریم امامی فرهنگ فارسی ـ انگلیسی سلیمان حییم را ویراسته و با انتشار مناسب تر آن، حیات تازه ای به این کتاب مرجع بخشیده است. فرهنگ معاصر کیمیا: فارسی ـ انگلیسی(تهران، فرهنگ معاصر، 1385، ویراستۀ علی خزاعی فر) که پس از مرگ کریم امامی انتشار یافت، حاصل سال ها تامل و دقت ورزی در ساختار و کاربرد فرهنگ دوزبانه و نشانۀ تسلط چشمگیر او به زبان انگلیسی، ظرایف زبانی و فرهنگی و نیز فرهنگ‌نویسی است.

 کریم امامی  در نقد ادبی ـ هنری هم دقیق و تیزبین بود و مقاله‌های بسیاری در این باب از او انتشار یافته است. مباحثی از نشر و ویرایش را در دوره‌های آموزشی سروش، مرکز نشر دانشگاهی، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، اتحادیۀ ناشران تدریس، و طی سال ها مدیریت، نظارت، مشاوره و همکاری انتشاراتی شماری ویراستار، مقابله‌گر ترجمه و نیروهای مولد نشر تربیت کرده است. او در انتقال دقیق دانش فنی نشر و ویرایش، انتظام بخشیدن به آن و دقیق‌تر کردن این مباحث مؤثر بود. در مناسبات و گفت و گوهای دوستانه هم اطلاعات و دانسته هایش را با میل و رغبت  انتقال می داد. بسیاری از دقت ورزی ها و نکته بینی هایش از همین راه به دیگران، به ویژه به دوستان جوان و علاقه مند یا پرسش گران، منتقل می شد.

نشریۀ کتاب امروز (ه‍م) و نوآوری های آن بیشتر محصول سلیقۀ هنری و تجربۀ روزنامه‌نگاری  کریم امامی است. او عکاسی چیره‌دست و شطرنج بازی ماهر بود. از او با عنوان «رئیس جامعۀ ویراستاران  ایران» یاد شده است، که البته این عنوان را به منزلۀ عنوانی افتخاری تلقی باید کرد که دوستاران ستایش گر کار و روش او به وی داده اند.

کریم امامی در ماه های واپسین عمرش با بیماری جانکاهی دست به گریبان بود و سرانجام در تیرماه 1384 جان سپرد.  از او دو دختر بر جای ماند، شماری اثر، اما انبوهی خاطره در ذهن کسانی که جانشین ناپذیری او را در این سال ها و بیش از پیش احساس می کنند.

(تهران، تیرماه 1394)