1394/3/25 ۱۱:۱۴
سیدمحمدصادق سجادی، تاریخ‌نگار، استاد دانشگاه، مدیر بخش تاریخ و عضو شورای عالی علمی مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، وظیفه سنگین سرویراستاری پانزده جلد دوره اسلامی «تاریخ جامع ایران» را برعهده داشته است. این عضو فعال علمی مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی شاید بیش از هر فردی دیگر بتواند جزییات این پروژه بزرگ علمی را تشریح کند. گفت‌وگو با این پژوهشگر، بازخوانی مختصری از همه بیست جلد تاریخ جامع ایران و فصل‌بندی‌ها و جزییات آن است.
«تاریخ جامع ایران» چه موضوعات اساسی فرهنگ و تمدن ایرانی را دربرمی‌گیرد
بیست جلد برای نمایش شکوه ایران
تاریخ جامع ایران کوشیده است موقعیت ایران را در عرصه تاریخ و فرهنگ جهانی بیش از پیش روشن کند و شکوه کم‌مانند آن را نشان دهد. تبیین جایگاه اقوام و سرزمین‌ها در ایجاد، تحول و تداوم فرهنگ و تمدن جهان، جز با تحقیق و ثبت مستند و دقیق وجوه و اجزا و جلوه‌های تاریخ آن قوم و سرزمین به مفهوم عام متصور نیست. کوشش‌های طراحان و مدیران علمی و اجرایی این اثر بزرگ بر آن بوده تا اثری جامع پدید آورند. پنج جلد نخست تاریخ جامع ایران به تاریخ ایران پیش از اسلام اختصاص دارد و دوره اسلامی تاریخ جامع ایران، پانزده جلد از این اثر بزرگ را دربر خواهد داشت.
سایه‌ای گسترده بر همه تاریخ و فرهنگ ایران
ثبت و ضبط و تدوین چند‌هزار‌سال تاریخ سرزمین و مردم ایران، با فراز و نشیب‌های بی‌مانند، وظیفه همه ایرانیانی است که برای مرز و بوم خود در عرصه تاریخ و تمدن بشر سهمی ممتاز و سترگ قایل‌اند. به‌رغم این همه، هنوز مجموعه‌ای نسبتا جامع که مهم‌ترین وجوه تاریخ ایران را به شیوه‌ای محققانه بازگوید، پدید نیامده است. آثار پراکنده درباره ادوار مختلف یا مجموعه‌های محققانه‌ای که به‌ندرت در این موضوع منتشر شده‌اند، تنها گوشه‌هایی از تاریخ ایران را دربردارند. مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی تحقیق و تدوین این مجموعه را نزدیک به دوازده سال پیش برعهده گرفته، تاریخ جامع ایران نام گرفته است. این مجموعه ٢٠ جلدی، بر وجوه گوناگون تاریخ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران از دوران پیش از اسلام تا انقراض قاجار سایه افکنده است. مراد از ایران در این مجموعه، دنیای ایرانی یا ایران فرهنگی است که همواره قلمروی گسترده‌تر از مرزهای جغرافیایی این سرزمین را دربر می‌گرفته است. از این دیدگاه، مجلدات و فصل‌های مربوط به تاریخ فرهنگی ایران، از اهمیتی خاص برخوردار خواهد بود.
سفری شگفت به دنیای پیش از تاریخ و تاریخ باستان
پنج جلد نخست تاریخ جامع ایران به تاریخ ایران پیش از اسلام اختصاص دارد. جلد اول بر پیشینه انسان کهن در فلات ایران و تمدن‌های پیش از آریایی‌ها، ورود آریایی‌ها به ایران، عصر مادها و بخشی از تاریخ سیاسی هخامنشیان اشاره دارد. جلد دوم با دنباله تاریخ هخامنشیان آغاز شده است. تاریخ ایران به روزگار سلوکیان، دولت‌های پراکنده یا ملوک‌الطوایف، عصر ساسانیان و سرانجام تاریخ اساطیری ایران در همین جلد مورد بررسی قرار گرفته است. جلد سوم، به تاریخ اقتصادی و اجتماعی ایران از آغاز تا پایان دوره ساسانی، تشکیلات اداری و نظامی در ایران و سرانجام باستان‌شناسی و هنر ایران در دوره‌های فرمانروایی مادها و هخامنشیان اختصاص یافته است. در جلد چهارم با تحقیق در هنر و معماری ایران پیش از اسلام، به ادیان و آموزش و پرورش در ایران توجه شده است. جلد پنجم هم بر تحقیق در زبان و ادبیات ایران، تاریخ‌نگاری، جغرافیانویسی، فلسفه و دانش‌های دیگر مشتمل است.
... و آنگاه دوران ایران اسلامی ...
دوره اسلامی تاریخ جامع ایران، ١٥ جلد از این اثر بزرگ را دربرخواهد داشت. جلد نخست (ششم از مجموعه) به تاریخ ایران از فتح اسلامی تا ظهور دولت‌های نیمه‌مستقل و مستقل می‌پردازد. مسائلی چون فتوح ایران و آخرین روزهای دولت ساسانی، ایران در عصر حکومت قومی عرب، ایرانیان و ظهور دولت عباسی، وزارت و دیوان‌سالاری ایرانی و حکومت‌های شرقی و غربی ایران عصر اسلامی در این مجلد مورد بررسی قرار گرفته است. جلد دوم (هفتم از مجموعه) بر تاریخ دولت‌های ایرانی در خراسان، شمال ایران، ایران مرکزی و غربی و جنوبی از طاهریان تا کاکوییان متمرکز است. در هریک از این فصل‌ها، تاریخ تشکیلات اداری و سیاسی نیز مطالعه شده است. دنباله آل‌بویه، غزنویان و ایران در عصر سلجوقیان، برخی سلسله‌های کوچکتر در غرب ایران، مانند بنی‌‌سکمان در ارمنستان و ملوک قراباغ، عنوان جلد سوم از دوره اسلامی (هشتم از مجموعه) تاریخ جامع ایران به‌شمار می‌رود. جلد چهارم (نهم از مجموعه) به تاریخ ایران از اتابکان تا قسمتی از ایلخانان اختصاص یافته است. در این بخش، دوره سلسله‌های موسوم به اتابکان، از اتابکان آذربایجان تا اینجوییان، زمینه‌های هجوم مغول، جانشینان چنگیز و برپایی دولت ایلخانان، مورد بررسی قرار می‌گیرد. همچنین پژوهشی گسترده درباره سازمان‌های سیاسی- اداری این دوره‌ها انجام گرفته است. دنباله ایلخانان تا ظهور صفویان، عنوان جلد پنجم (دهم از مجموعه) است. در این مجلد، افزون بر دوره دوم ایلخانان، به عصر ترکمانان و دوره مهم تیموریان و بخشی از صفویان نیز پرداخته می‌شود. دنباله عصر صفویان و دوره‌های حکومت افشاریان و زندیان، در جلد ششم (یازده از مجموعه) آورده شده است.
جلد هفتم (دوازدهم از مجموعه) به عصر قاجار، تحولات مذهبی، روابط خارجی ایران با عثمانی و دولت‌های قدرتمند اروپایی، زمینه‌های قیام و انقلاب مشروطه، نقش‌های طبقات اجتماعی در تحولات سیاسی و اجتماعی، ورود تمدن جدید به ایران و بسیاری مسائل دیگر اختصاص دارد. در پیوست‌های همین مجلد درباره خان‌های آسیای مرکزی، خان‌های گنجه و شکی و قراباغ، هرمز و خلیج‌فارس مطالعه شده است.
عصر زرین فرهنگ و ادب ایران
جلد هشتم تا پانزدهم به تاریخ فرهنگی دنیای ایرانی اختصاص دارد. جلدهای هشتم و نهم بر تاریخ علم و ادب مشتمل است و مسائلی چون نقش ایرانیان در نقل و ترجمه آثار علمی به زبان عربی، عصر تصنیف آثار علمی، دانش‌های فلسفی و کلامی در ایران و میان ایرانیان، نجوم و ریاضیات، علوم طبیعی و پزشکی، بیمارستان‌ها، دانش‌های دینی و مذاهب فقهی، تصوف و فرق صوفیه و تاریخ‌نگاری را دربرمی‌گیرد. جلدهای دهم تا دوازدهم (پانزدهم تا هفدهم مجموعه) به تاریخ زبان و ادبیات‌فارسی از آغاز عصر اسلامی تا پایان عصر قاجار اختصاص یافته است. در این مجلد ادبیات فارسی در قلمرو فرهنگی ایران، براساس دوره‌های ادبی مورد پژوهش قرار گرفته است. دوره بازگشت ادبی، ادبیات مشروطه، ادبیات عامه، روزنامه و روزنامه نگاری، ادبیات اقوام ایرانی و تاریخ آموزش‌وپرورش، ازجمله دیگر بخش‌های این مجلدها است.
جلدهای سیزده و چهارده (هجدهم و نوزدهم مجموعه) به تاریخ هنر و معماری ایران همچون هنرهای دستی و تزیینی و نمایشی و آیینی، موسیقی و معماری پرداخته است. سرانجام جلد پانزدهم (بیستم مجموعه) بر موضوعات تاریخ اجتماعی، نظام حقوقی در ایران، ادیان و مذاهب در ایران، طبقات اجتماعی و حیات عامه متمرکز می‌شود. کوشش‌های ما بر این اصل استوار شده است که اثری «جامع» یا دست‌کم نسبتا جامع پدید آید. این اثر بیست جلدی، در یک نگاه بیش از ٥٥ عنوان اصلی، ١٦٠ عنوان فرعی و حدود ٣٠٠ عنوان ریزتر را دربرمی‌گیرد. در خلال تحقیق و تدوین این اثر، موضوع‌ها و عناوین فرعی دیگری به‌نظر رسید که در طرح اولیه وارد شد؛ اما ساختار اصلی طرح تاریخ جامع ایران، همچنان به قوت خود باقی است. گروهی قابل‌توجه از محققان تراز یک در زمینه‌های تاریخ و فرهنگ و ادب ایران که در درون و بیرون از کشور به تحقیق و تدریس مشغول‌اند، در تحقیق و تدوین این اثر بزرگ مشارکت داشته‌اند.
روزنامه شهروند
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید