گفتگو با دکتر سمسار :«آلبوم خانه» کاخ گلستان، در جهان دومین است

1392/3/18 ۱۳:۴۴

محمدحسن سمسار عضو شورای عالی علمی مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی ، متولد سال1313 شيراز و داراي دكتري تاريخ از دانشگاه تهران است.

محمدحسن سمسار عضو شورای عالی علمی مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی ، متولد سال1313 شيراز و داراي دكتري تاريخ از دانشگاه تهران است. وی از سال 1365 به همکاری با دایرةالمعارف بزرگ اسلامی پرداخت و هم اکنون مديریت بخش معماري و هنر این مرکز را به عهده دارد. اخذ دكتري در رشته تاريخ و تحصيلات در رشته باستان شناسي از مقاطع مهم زندگي محمدحسن سمسار بوده است. وی درحين تحصيل تاريخ به مطالعات و تحقيقات باستان شناختي علاقه بسيار داشت و مدتي سرپرستی موزه ها، كارشناسی آثار هنري و نسخ خطي وزارت فرهنگ و هنر را به عهده داشت. وی در بحث تدریس در این حوزه نیز بسیار فعال بوده است و سال ها است كه به تدريس باستان شناسي و حفاظت نسخ خطي در دانشگاه تهران و تربيت مدرس مشغول است. محمدحسن سمسار در كنار تدريس به مطالعه، تحقيق و تاليف آثاري پيرامون موزه داري در ايران پرداخته است البته وی از جمله باستان شناساني است كه به حفاظت مكتوب و موزه داري نیز علاقمند است. از آثار مکتوب وی می توان به جغرافياي تاريخي سيراف، گزينه اي در شاهكار نگارگري و خوشنويسي تهران، گنجينه كتب و نقاشي خطي، موزه هاي ايران و هنر ايران اشاره کرد.
*****
-    شما هم مديریت بخش معماري و هنر دايرةالمعارف بزرگ اسلامي را به عهده دارید و هم سابقه درخشانی در موزه داری و فعالیت های مربوط به آن دارید. این دو فعالیت تان را چگونه با هم مرتبط کردید؟
من کار اولیه ام را با موزه شروع کردم و به عنوان موزه دار وارد خدمت دولتی شدم. در دوره ای که خدمت می کردم هم طراح موزه های جدید بودم هم به گونه ای کارشناس آثار هنری. با این پیشینه کاری بود که وارد دایرةالمعارف شدم، البته این دو کار به نوعی با هم مرتبط بودند من در کار موزه داری با تاریخ، هنر، اشیاء تاریخی و هنری، شیوه نمایش و شیوه عرضه نمایش سرو کار داشتم و از این سابقه ام می توانستم برای غنی تر کردن کاری که در دایرةالمعارف انجام می دادم بهره ببرم. البته با شروع فعالیتم در دایرةالمعارف کارم را در حوزه موزه داری رها نکردم.

-    در رابطه با فعالیت هایتان در رابطه با کاخ گلستان بگویید و نحوه شکل گیری کتاب عکسی را که از آرشیو این کاخ منتشر کردید توضیح دهید.
یکی از مهم ترین فعالیت های من، کارم روی مجموعه کاخ گلستان بوده. کاری که روی دو بخش خاص آن، یعنی روی دو آرشیو بزرگ آن انجام شده است. آرشیو نسخه های خطی و آرشیو عکس های کاخ گلستان که مجموعه ای از عکس های «آلبوم خانه» کاخ گلستان هستند جزو یکی از مهم ترین آرشیوهای جهانی و شناخته شده مهم دنیا محسوب می شوند. آلبوم خانه عکس کاخ گلستان از نظر تاریخی دومین آلبوم خانه بزرگ جهانی است که در ایران عکاسی و آرشیو شده است و مقدار کمی از آن نیز از خارج آمده است. مجموعه عکس ها  به قرن 13 قمری و ابتدای قرن 14 تعلق دارند.
با انتشار کتابی از عکسهای این آلبوم خانه، برای اولین بار در ایران مجموعه ای از عکس های چاپ نشده دوره قاجار چاپ و منتشر شد. ما همچنین برای اولین بار در این کار از شیوه فهرست کردن و آرشیو کردن استفاده کردیم و به کمک این شیوه یک مجموعه عکس 2300 تایی را فهرست کرده و چاپ کردیم. کتاب هم با استقبال مواجه شد و به چاپ دوم رسید. در کتاب علاوه بر عکس ها و شرح تاریخی آنها بخشی هم به توضیح هنر و تاریخچه عکاسی و آلبوم خانه کاخ پرداخته است. البته در کتاب فهرست تصاویر برای جست و جوگرانی که به دنبال چهره اشخاص در تاریخ هستند نیز وجود دارد.
چاپ اول کتاب توسط وزارت ارشاد و مجموعه کاخ گلستان منتشر شد. چاپ دوم کتاب هم که به تازگی منتشر شده است توسط یک ناشر خصوصی منتشر شده.

-    با توجه به اهمیت مجموعه عکس های آلبوم خانه کاخ گلستان تا به حال تلاشی برای ثبت جهانی آن شده است؟
تلاش ما برای ثبت جهانی بخش های آرشیوی یا دیگر بخش های کاخ گلستان نبوده است بلکه تلاش برای ثبت کامل مجموعه کاخ بوده. البته چیزهایی را از داخل این کاخ به ثبت جهانی رسانده ایم مثل یک شاهنامه بایسان قلی و خمسه نظامی. اما کل کتابخانه را به عمد ثبت جهانی نکردیم چراکه اگر بتوایم تمام کاخ گلستان را به ثبت برسانیم همه این موارد در آن خواهد بود. ولی متاسفانه هنوز این کار انجام نشده است.

-    تاریخچه مجموعه داری و موزه داری در ایران به چه زمانی باز می گردد؟ و مجموعه ها و کلکسیون های شخصی در ایران چقدر پتانسیل تبدیل شدن به موزه های عمومی را دارند؟
مجموعه داری در ایران از قدیم یا دست کم از قرن 19 میلادی متداول شد. افرادی کلکسیونر بودند یا مجموعه جمع می کردند. در این مورد ایرانی ها بیشتر در حوزه کتاب فعال بودند. به کتابخانه ها هم از دو منظر باید توجه شود. یکی کتابخانه های متنی و دیگری، کتابخانه های هنری است که در ایران ایجاد کتابخانه های هنری قدمت بسیاری دارد. مثلا از قرن سوم و چهارم متداول بوده که علاوه بر نسخه های خطی، نسخه های با کیفیت هنری نیز جمع می شده است مثل کتابخانه های سلطنتی که در دربار شاهان جمع می شده است. چراکه در میان شاهزادگان بسیار متداول بوده است که کتابخانه های شخصی داشته باشند. بین امرا و علما هم تشکیل کتابخانه های شخصی بسیار متداول بود که بیشتر کتاب های آن را کتاب های متنی تشکیل می دادند.
در اواخر قرن 19 و اواخر قرن 20 میلادی بعضی از کلکسیون های شخصی درهاشان به روی مردم باز شد و به موزه تبدیل شدند. اما این امر عمومیت نداشته است و کلکسیون ها اکثرا بسته بودند. مثلا من در دوران دانشجویی خود استادی داشتم به نام محسن مقدم که استاد تاریخ هنر و ادیان تاریخی بود. او کلکسیون بزرگ اختصاصی داشت که وقتی فوت شد آن را کاملا وقف دانشگاه تهران کرد. این کلکسیون هم شامل مجموعه کتابهایش می شد و هم شامل خانه اش که در حال حاضر به یک موزه تبدیل شده است. به نظر من این روش می تواند درباره تمام مجموعه ها اجرا شود. الان در آمریکا بهترین موزه های هنری مثل ساکلر، فییر و بخش هایی از مترو پلی تن از همین مجموعه های شخصی شکل گرفته اند. در ایران هم مجموعه دارانی بودند که اگر تحولات اجتماعی رخ نمی داد مجموعه هایشان می توانست موزه شود. در اثر تحولات اجتماعی متاسفانه بسیاری از ایت آثار متفرق شد و بسیاری دیگر به مجموعه هایی ملحق شد که کم و پیش رنگ موزه به خودشان گرفتند.
مثلا در تهران موزه هایی به نام زمان و دفینه وجود دارد که بیشتر آنچه که در آنها معرفی می شود از مجموعه های خصوصی گذشته تشکیل شده اند. بنابر این در حال حاضر مجموعه داران می توانند مجموعه هایشان را به شکل موزه دربیاورند و مجازند با اجازه میراث فرهنگی آن را موزه بنامند و بازدیدکنندگان را به آنجا دعوت کنند. اما مسئله این است که فقط مجموعه دار باید خودش بخواهد که مجموعه اش به بازدید عمومی دربیاید.

-    هم اکنون چه آثاری در دست دارید که به زودی شاهد چاپ و اتشار آنها خواهیم بود؟
در زمینه شهرها چند سال پیش کتاب «سیمای تهران» منتشر شد. این کتاب کار مشترکی بود بین میراث فرهنگی و کاخ گلستان که تهران را از نظر تاریخ دوره قاجاریه به دو بخش تقسیم کردیم. یک بخش تهران قدیم قبل از توسعه و بخش دیگر تهران بعد از توسعه در عصر ناصردین شاه بود. هم اکنون جلد دوم این کتاب آماده چاپ و انتشار است.
کار دیگر ما که به سفارش بنیاد کاشان صورت گرفت، بررسی و معرفی شهر کاشان از روی رجالی است که در آلبوم خانه تصویر دارند. به نظر من کتاب مورد نظر به عنوان معرفی رجال یک شهر حرف بسیاری برای گفتن دارد. شهر کاشان جزو شهرهایی است که تاجران، رجال سیاسی، اطبا و نقاشان بزرگی دارد در نتیجه برای معرفی کاشان مجموعه ای فراهم آمده است که مراحل انتشار آن تقریبا رو به اتمام است و امسال منتشر خواهد شد.