به یاد یک عالم مغربی ایران دوست / دکتر محمد مسجدجامعی

1394/2/14 ۰۹:۱۱

دو روز پیشتر مطلع شدم عالم و دیپلمات برجسته و معروف مغرب، آقای عبدالهادی التازی مدتی قبل زندگانی را بدرود گفته است. ایشان را از نزدیک می‌شناختم و در ایام مأموریتم در این کشور در سالهای ۸۵ـ۱۳۸۲، پیوسته با وی ارتباط داشتم؛ ارتباطی که جنبه خانوادگی هم داشت.

دو روز پیشتر مطلع شدم عالم و دیپلمات برجسته و معروف مغرب، آقای عبدالهادی التازی مدتی قبل زندگانی را بدرود گفته است. ایشان را از نزدیک می‌شناختم و در ایام مأموریتم در این کشور در سالهای ۸۵ـ۱۳۸۲، پیوسته با وی ارتباط داشتم؛ ارتباطی که جنبه خانوادگی هم داشت.

در طول سالهای فعالیت دیپلماتیکم در میان سفرای عرب کمتر کسی را در سطح علمی او، و نیز علاقه‌مندی‌ مفرطش به یادگیری، یافته بودم. ضمن آنکه فردی بود آزاده و بدون تعصب. حقیقت را می‌پذیرفت و بدان اعتراف می‌کرد و هیچ‌گاه در مقام محاجّه و ردّ آن نبود.

عمده فعالیت دیپلماتیک وی به عنوان سفیر در عراق بود که دو بار در سالهای دهه ۶۰ و اوائل ۷۰ میلادی در آنجا مأموریت داشت. مدتی هم سفیر کشورش در لیبی و امارات بود و دو ماه پس از پیروزی انقلاب در ایران، به عنوان سفیر اعزام شد که بیش از یک سال به طول انجامید. اما به رغم این اقامت نسبتاً کوتاه و مشکلات مختلف پس از پیروزی انقلاب، او خاطره بسیار مثبتی از ایران و فرهنگ و هنر و تمدنش داشت و آن را صریحا بیان می کرد و پیوسته با اعجاب بدان و به فرآورده‌های علمی و دینی‌اش می‌نگریست. و آنچنان مسحور اصفهان بود که نام یکی از دخترانش را «اصفهان» گذاشت!

مناسب است ویژگیهای وی با توجه به ویژگیهای کشور مغرب بیان شود. این نکته به فهم بهتر وی کمک می‌کند، خصوصاً که ما امروزه به فهم درست و همدلانه همسایگان دور و نزدیک‌مان نیاز داریم. بخش مهمی از مشکلات منطقه ما به دلیل نبود همین شناخت صحیح و از درون برآمده است.

۱ـ فرهنگ و جامعه و حتی سیاست مغرب عمیقاً متأثر از موقعیت جغرافیایی اوست. در منتهی الیه غرب اسلامی و در نزدیکترین نقطه به قاره اروپا. مغرب به اعتباری ادامه اسپانیا و اندلس و شبه‌جزیره ایبریادر قاره افریقاست و متقابلاً اسپانیا، و حتی پرتغال، ادامه مغرب است در قاره اروپا. این تأثیر و تأثر به نوعی دیگر بین این کشور و فرانسه و بین این کشور و عموم کشورهای غرب افریقا، مخصوصاً فرانسه‌زبانهایش، وجود دارد تا آنجا که می‌توان گفت اصولاً اسلام این کشورها، اسلامی مغربی است.

این ارتباط طبیعتاً بین این کشور و مشرق اسلامی هم وجود داشت و دارد و قوی‌تر و عمیق‌تر از ارتباطهای دیگر اوست. مهم این است که این مجموعه شرایطی بسیار استثنایی در آن ایجاد کرده است. مضافاً که ساکنان مغرب عرب و بربر و ترکیبی از این دو هستند و بربرهایش سه گروه بزرگ و تا حدودی متفاوت را تشکیل می‌دهند و این بر غنای فرهنگی و تمدنی‌اش می‌افزاید.

مسئله صرفاً نفوذ فرهنگی و تمدنی و دینی و نژادی نیست، ویژگیهای استثنائی یادشده اصولاً اخلاق و رفتار و منطق تحولات اجتماعی و سیاسی مغربیان را به گونه‌ای خاص درآورده است که عموماً برای بیگانگان نامفهوم و احیاناً مبغوض است. و اتفاقاً همین خصوصیت است که قوام هویتی و ثبات اجتماعی و سیاسی و تداوم فرهنگی آنان را موجب شده است.

۲٫ توده وسیعی در این کشور از بی‌سوادی رنج می‌برند که با توجه به اقدامات سالیان اخیر، تعدادشان کاهش فراوانی یافته است؛ اما به دلائل مختلف، نخبگان فرهنگی مغرب به لحاظ کیفی، از بهترین‌ها در جهان عرب و بلکه در دنیای مسلمانان هستند. دلیل اصلی این جریان، به نکاتی راجع می‌شود که به اجمال توضیحش گذشت و البته بخشی از آن نیز به کیفیت مدرنیزاسیون مغرب از دهه ۶۰ به بعد بازمی‌گردد که پیوسته بر «اصالت» و «معاصرت» تأکید داشته است. اصولاً یکی از دغدغه‌های نظام حاکم، ترکیب بین «سنت» و «تجدد» بوده است، در حالی که عموم رهبران عرب، خاصه ترقی‌خواهانش، بر تجدد و نفی سنت تأکید داشته‌اند. مدرنیزاسیونی که گاهی از نوع سوسیالیستی و کمونیستی آن بوده است و گاهی به سبک آمریکایی و غربی آن.

احتمالاً همین جریان است که موجب برجستگی رمان‌نویسان فرانسه‌زبان مغربی در مجموع ادبیات فرانسه شده است. آمیزش و ترکیب دو فرهنگ و تمدن مختلف هنگامی نوآور و خلاقانه می‌شود که هر دو بدون فرونهادن اصالت خود به فعل و انفعال بپردازند. تا آنجا که مسئله به ادبیات بازمی‌گردد، عموم جهان سومیان آشنای با ادبیات اروپایی، صرفاً به تقلید از آنان می‌پردازند و نه ایجاد سنتز و ترکیبی بین میراث خویش و میراث اروپاییان.

شاید به همین علت باشد که آنان هنگامی که آداب و رسوم و فرهنگ و واقعیت‌های تاریخ و جامعه خویش را حتی در آنجا که تلخ و رنج‌آور است، توضیح می‌دهند دیدگاهی تحقیرآمیز نسبت بدان ندارند. این جریان را حتی در بین گرایشهای غرب‌گرا و فرانکوفون داخل مغرب هم می‌توان دید. حال آنکه مسئله در بخشهای دیگر شمال افریقا این گونه نیست و با لحنی تیز و تند از گذشته انتقاد می‌کنند.

البته موضوع تنها ادبیات و رمان نیست، هنر آنها به‌ویژه در آنجا که انتقادی است نیز چنین است. کمتر اثر هنری ارزشمندی می‌توان یافت که از زاویه‌ای تحقیرکننده و تخریب‌کننده پدیده‌ای اجتماعی و فرهنگی را به نقد کشیده باشد.

۳٫ آقای تازی از جمله همین نخبگان بود. او اهل فاس بود و در نوجوانی به حلقات درس حوزه قدیمی قرویین وارد شد و علوم اسلامی رایج در آن ایام را فراگرفت و سپس به فعالیتهای اجتماعی و سیاسی پرداخت. و بعدها تحصیلات دانشگاهی خود را آغاز کرد و به پایان رسانید.

او در درجه نخست مورخ بود و تخصص اصلی‌اش تاریخ سیاسی کشورش بود که آن را در دوازده جلد نگاشت؛ اما چنان‌که گفتیم، با علوم اسلامی در مفهوم عام آن آشنا و بلکه کاملاً آشنا بود و با اعجاب به کتابهای دینی تألیف‌شده در ایران می‌نگریست و آن را صریحاً بیان می‌کرد و حتی برای معرفی آنها مقاله می‌نوشت و به مجامع علمی عرضه می‌داشت.

نقل می‌کرد که در ایام سفارتش در عراق، به نجف می‌رود و سراغ عالم بزرگ شهر را می‌گیرد تا به دیدارش برود. آیت‌الله‌العظمی خویی را معرفی ‌می‌کنند و او با همراهانش عازم منزل ایشان می‌شود. می‌گفت به اتاق ایشان که در اطرافش عالمان زیادی نشسته بودند، سرزده وارد شدم. ایشان مشغول گفتگوی علمی با حاضران بود. پس از ورودم، برخاست و مرا در کنار خود نشانید. در وهله اول جلسه ساکت شد و هیبت آیت‌الله و مجلس مرا گرفت. کمی بعد خود را یافتم و صحبت آغاز شد و سؤالاتی مطرح کردم.

آقای تازی یک سؤالش را نقل می‌کرد و اینکه گفتم: «حروف مقطعه‌ای که در ابتدای برخی از سور قرآنی است، معنایش چیست؟» ایشان فرمود: «شما سفیر هستید و هنگامی که می‌‌خواهید با وزارت خارجه‌تان تماس بگیرید، از تلگراف رمز استفاده می‌کنید. این حروف مقطعه نیز رمزی است بین خداوند و پیامبر(ص).» او می گفت: این پاسخ برایم بسیار مفهوم و جالب بود. و افزود که داستان ملاقاتش با ایشان و صحبت‌هایی را که درگرفته بود، در یکی از روزهای ماه رمضان در جلسه قرآنی «دروس حسنیه» به ملک حسن گزارش کرده بود و مسائلی را که پس از نقل داستان اتفاق افتاده بود، به تفصیل بیان می‌کرد. که از بیان آن درمی‌گذرم.

وی می‌گفت کتاب «البیان فی تفسیر القرآن» آیت‌الله خویی یکی از بهترین کتابهایی است که در طول تاریخ اسلام در مورد مباحثی که ایشان در طی کتاب بدان پرداخته‌اند، نوشته شده است. و همین احساس را نسبت به تفسیر «المیزان» داشت. صریحاً می گفت این بدیعترین تفسیری است که در طول قرن بیستم نوشته شده است.

۴٫ نمونه دیگر به سفر آیت‌الله سبحانی راجع می‌شود. در ماههای اولیه مأموریتم از وزیر علوم مغرب خواستم از ایشان برای ایراد چند سخنرانی در دانشگاههای مختلف مغرب به طور رسمی دعوت کند و این مهم انجام شد. نخستین سخنرانی در آکادمی علوم مغرب بود و با شرکت عالمان و اساتید برجسته مغربی. به دلیل تسلط ایشان به ادبیات عرب و مباحث مختلف فقهی و اصولی و فلسفی و کلامی و تفسیری، این جلسات که در چهار دانشگاه مهم برگزار گردید، و نیز جلسه منعقد شده در آکادمی علوم، به بهترین وجه ممکن انجام شد.

پس از سخنرانی در آکادمی، ضیافت شامی به افتخار ایشان و با شرکت عده زیادی از عالمان و اساتید مغربی در اقامتگاه برگزار شد که در ضمن آن، کتابهای ایشان به معرض نمایش درآمد. آقای تازی در جمع گروهی از این اساتید گفت: هنوز هم در ایران هستند کسانی که چون فحول از عالمان قرون گذشته به معنای واقعی «علامه»‌اند، و در جاهای دیگر یافت نمی‌شوند. در میان آثار ایشان به «طبقات‌الفقهاء» توجه بیشتری داشت و در طی نامه‌ای مراتب خوشوقتی خود را از مطالعه آن بیان داشت که بخشی از آن نامه در یکی از مجلدات این کتاب به چاپ رسید.

چنین اعجابی را نسبت به کتاب «الموسوعه القرآنیه الکبری، المعجم فی فقه لغه القرآن و سرّ بلاغته» نیز داشت و با ولع فراوان آن را می‌خواند و مقاله‌ای مفصل در معرفی این کتاب نوشت و آن را به هنگام شرکتش در «مجمع اللغه العربیه» قاهره که عضو آن بود، عرضه داشت.

کسانی که با فضای جهان عرب آشنا هستند، می‌دانند که چنین اقداماتی تا چه میزان حساسیت‌برانگیز و بلکه مشکل‌آفرین است. البته همچون مورد گذشته نامه تقدیرآمیزی را برای بخش مطالعاتی آستان قدس رضوی که کتاب یادشده توسط آنان تحقیق و منتشر شده است، فرستاد.

۵ـ در اینجا نمی‌توان به بیان نمونه‌های فراوان دیگر پرداخت. نمونه‌هایی که صرفاً علمی و دینی نبود و هنری هم بود. او مجذوب و بلکه عاشق آثار هنری ایران و خصوصاً هنر خطاطی آن بود. واقع این است که این آثار عموم اساتید و عالمان و هنرمندان مغربی را به تحسین وامی‌داشت؛ اما به دلائل فراوانی کمتر آن را علنی اظهار می‌داشتند، اما تازی چنین نبود و بدون هیچ ملاحظه‌ای دیدگاههایش، و به تعبیر خودش حقیقت، را به صراحت بیان می‌داشت.

در طول سالیان مأموریتم نمایشگاههای هنری مختلفی در مغرب تشکیل گردید. یکی از آنها درباره خط و هنرهای قرآنی بود که در ماه مبارک رمضان در شهر فاس برگزار گردید. پس از پایان نمایشگاه، به مدت سه روز آثار عرضه‌شده در سفارت به نمایش درآمد و از سفرا و مقامات مغربی برای بازدید دعوت به عمل آمد. در زمانی که آقای تازی به سفارت آمد، آقای ضحاک ـ رئیس قوه قضائیه ـ و نیز سفرای یونان، مکزیک و واتیکان هم حضور داشتند. آنان با اعجاب آثار را می‌دیدند، به‌ویژه که خالقان جوان این آثار بعضاً حضور داشتند و برخی از آنها بانوان بودند. در پایان بازدید، آقای تازی به تفصیل درباره هنر دینی در ایران و ویژگیهای منحصر به فرد آن و تجربه خودش از هنر ایرانی را برای آنان توضیح داد که نشان از علاقه مفرط و تسلطش بود.

شاید نقل این خاطره بتواند تکمیل‌کنندة عشق و علاقه او به فرآورده‌های علمی ایران باشد. یک بار از صدیق مکرم جناب حجت‌الاسلام والمسلمین آقای حسن طارمی که «دانشنامه جهان اسلام» با زحمات فراوان ایشان تدوین می‌شود، دعوت کردم و ایشان به همراه چند مجلد از این کتاب به مغرب آمدند. به دیدن آقای تازی رفتیم و ضمن معرفی ایشان، چند جلدی از دانشنامه را به امانت به ایشان دادم. چند روز بعد به اقامتگاه آمد و دانشنامه را به رغم آنکه به فارسی بود، با دقت تفحص کرده بود و هر آن مقاله و یا اشاره‌ای که درباره مغرب و تاریخ و فرهنگ و عالمان آن بود، علامت گذاشته بود و بارها از این ابتکار تشکر و قدردانی می‌کرد. و اینکه دانشنامه شما به واقع دانشنامه جهان اسلام است.

لازم به یادآوری است ایشان همیشه از دائره‌المعارف بزرگ اسلامی که پنج جلد ترجمه عربی آن به وی هدیه شده بود، ذکر خیر می‌کرد. والبته کم نبودند در بین اساتید و عالمان مغربی که چنین می‌گفتند. اگرچه متأسفانه به دلایل مختلف این آثار کمتر می‌تواند در اختیار طالبان و علاقه‌مندان جهان عرب قرار گیرد. علی‌رغم تمامی مجاملات و تعارفات به‌واقع دیواری بلند و آهنین ایران را از دنیای عرب جدا می‌کند؛ دیواری که عملاً آهنین‌تر از دیواری است که در ایام جنگ سرد، شرق و غرب اروپا را تقسیم کرده بود! خداوند ایشان را مشمول رحمت واسعه خویش گرداند.

روزنامه اطلاعات