انجوی شیرازی؛ حافظ فرهنگ مردم / طه حسین فراهانی

1404/9/8 ۱۱:۵۳

ادبیات تنها در کتابخانه‌ها، دانشگاه‌ها و کلاس‌های درس جریان ندارد. پیش از آن‌که کاغذ و قلم نقشی در ثبت و ماندگاری میراث بشری ایفا کنند، این حافظه‌ مردمان کوچه و بازار بود که قصه‌ها، افسانه‌ها و مثل‌ها را از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌کرد. به این روایت‌های شفاهی که ریشه در زندگی روزمره دارند، «ادبیات عامه» یا «فولکلور» گفته می‌شود.

 این ادبیات، آینه‌ای است از باورها، احساسات، اعتقادات و شیوه‌ زیست اجتماعی که در گذر زمان، نه تنها مفرّح و سرگرم‌کننده بوده، بلکه بنیانگذار آثار سترگ کلاسیک نیز شده است. فردوسی، بزرگترین نمونه، با شاهنامه‌ خود نشان داد که چگونه می‌توان روایت‌های پراکنده‌ شفاهی را به بنایی ماندگار در تاریخ فرهنگ یک ملت بدل کرد؛ اما این راه تنها به فردوسی ختم نشد.

در روزگار معاصر نیز کسانی برخاستند تا دوباره آن روایت‌های سینه به سینه را به سطرهای مکتوب بدل کنند. در میان آنان، نام «سید ابوالقاسم انجوی شیرازی» درخشش ویژه‌ای دارد؛ نویسنده، روزنامه‌نگار و محقق پرکاری که عمر خود را صرف گردآوری، ثبت و بازآفرینی فرهنگ مردم ایران کرد.

ادبیات عامه همان‌قدر که ساده و بی‌پیرایه است، ژرف و چندلایه نیز هست. قصه‌های عامیانه یا افسانه‌های فولکلور، تنها سرگرمی برای شب‌های بلند زمستان نبودند. آنها حامل ارزش‌ها، هشدارها، امیدها و حتی نقدهای اجتماعی بودند. مثل‌ها و متل‌ها، اغلب حاصل تجربه‌های تلخ و شیرین نسل‌ها بودند. چیستان‌ها، بازی‌ها و تصنیف‌ها در کنار کارکرد سرگرمی، کارکرد آموزشی نیز داشتند.این بخش از ادبیات، همیشه به شکل شفاهی انتقال یافته و به همین دلیل در معرض تغییر، فراموشی یا تحریف بوده است. هر راوی، سلیقه و حافظه‌ خود را دخیل می‌کرد و داستانی را کم و زیاد می‌نمود. به همین دلیل است که ثبت و کتابت ادبیات عامه، اهمیتی دوچندان پیدا می‌کند؛ زیرا مانع از نابودی روایت‌های کهن و گشایش دوباره‌ آنها در برابر چشم نسل‌های آینده می‌شود.

با این همه، کتابت نیز پیامدهای خاص خود را دارد. وقتی قصه‌ها بر کاغذ نقش می‌بندند، دیگر امکان بازآفرینی‌های مکرر و خلق روایت‌های تازه در قالب سنت شفاهی کم می‌شود. به تعبیر دیگر، آنچه ثبت می‌شود، به شکل میراث ماندگار درمی‌آید و روند سیال روایت‌های شفاهی متوقف می‌گردد.

سید ابوالقاسم انجوی شیرازی، معروف به «نجوا»، در سال ۱۳۰۰ خورشیدی در شیراز به دنیا آمد.پدرش سیدخلیل، مشهور به صدرالعلما، از خاندان طباطبایی است و نسب او به سیدالاسود طباطبایی می‌رسید. مادرش خدیجه کجوری، نوه‌ آیت‌الله حاج شیخ مهدی کجوری مازندرانی بود.او تحصیلات ابتدایی خود را در زادگاهش آغاز کرد و سپس برای ادامه‌ تحصیل به تهران رفت. در دبیرستان دارایی درس خواند و بعدها برای تحصیلات عالی به دانشگاه ژنو رفت و در رشته علوم سیاسی و اجتماعی ادامه‌ تحصیل داد.

انجوی تنها یک پژوهشگر صرف نبود؛ او در جوانی وارد فعالیت‌های سیاسی و مطبوعاتی شد. انتشار مجله‌ «آتشبار» و سپس دستگیری و تبعید به جزیره‌ خارک در جریان کودتای ۱۳۳۲ نشان می‌دهد که دغدغه‌های اجتماعی و سیاسی در زندگی او جدی بوده است. کتاب «تبعیدگاه خارک» حاصل همان روزهاست؛ روایتی از تجربه‌ای تلخ که بعدها او را بیش از پیش به سوی مردم و فرهنگشان کشاند.

شهرت و تأثیر انجوی، بیش از هر چیز، به خاطر برنامه‌های رادیویی و فعالیت‌های گسترده‌اش در گردآوری فولکلور ایرانی است. او توانست با همراهی گروهی از دستیاران پرتلاش ـ از جمله نصرالله یگانه، محمود ظریفیان، احمد وکیلیان، علی‌اکبر عبدالرشیدی، علی‌اکبر جباری (بیدل) و حسن پناهیان ـ مجموعه‌ای یازده جلدی از فرهنگ مردم ایران منتشر کند. این آثار شامل مثل‌ها، قصه‌ها و آداب و رسوم محلی بود و به همت انتشارات امیرکبیر به چاپ رسید. انجوی در این مسیر، از همان روش فردوسی بهره برد: جمع‌آوری روایت‌های پراکنده و بازآفرینی آنها در قالبی ماندگار. او معتقد بود که فرهنگ مردم همانند صندوقچه‌ای است که تا گشوده نشود، گنج‌های پنهان آن آشکار نمی‌گردد. وجه دیگر شخصیت انجوی، علاقه‌ عمیق او به حافظ بود. دیوان حافظ با تصحیح وی، به گفته‌ بسیاری از حافظ‌شناسان، یکی از کامل‌ترین نسخه‌های موجود است؛ زیرا او گونه‌های مختلف اشعار و روایت‌های متفاوت آنها را گردآوری کرده است.

 این دقت علمی باعث شد تا تصحیح انجوی، مرجعی معتبر برای پژوهشگران شود.او علاوه بر این، کتاب «سفینه‌ غزل» را تدوین کرد؛ مجموعه‌ای از غزل‌های منتخب ادبیات فارسی که به نوعی سلیقه‌ زیبایی‌شناسانه‌ او را نیز بازتاب می‌دهد. اثر دیگرش «گل به صنوبر چه کرد»است؛ گردآوری افسانه‌ها و داستان‌های کهن ایرانی با مضامینی سرشار از دیوها، شاهزاده‌ها، قهرمانان و نیروهای ماورایی. این کتاب نشان می‌دهد که انجوی همانند گذشتگانش، نه تنها حافظ بلکه بازآفرین میراث شفاهی ایران بود.

اگر بخواهیم جایگاه انجوی شیرازی را تحلیل کنیم، باید او را در پیوند میان سنت و مدرنیته دید. او فرزند روزگاری بود که ایران با تغییرات اجتماعی و سیاسی گسترده‌ای روبه‌رو شده بود. در چنین فضایی، انجوی به اهمیت میراث شفاهی مردم پی برد و کوشید آن را در برابر فراموشی حفظ کند.

فعالیت‌های او را می‌توان در سه محور دسته‌بندی کرد:

۱ـ ثبت و گردآوری فرهنگ عامه: انجوی نه تنها روایت‌های موجود را گرد آورد، بلکه روشی منظم برای دسته‌بندی و انتشار آنها ابداع کرد.

۲ـ پیوند با رسانه: او از رادیو و مطبوعات به عنوان ابزارهای جدید برای معرفی فولکلور به عموم مردم بهره برد.

۳ـ تحقیق ادبی و تصحیح متون کلاسیک: او با تصحیح دیوان حافظ نشان داد که میان ادبیات عامه و ادبیات فاخر شکافی عمیق وجود ندارد؛ بلکه هر دو برآمده از یک ریشه‌اند.

به همین دلیل، انجوی را می‌توان پلی میان سنت‌های شفاهی و ادبیات مکتوب، و نیز میان فرهنگ عامه و ادبیات رسمی دانست. انجوی شیرازی در ۲۵ شهریور ۱۳۷۲خورشیدی در تهران درگذشت و در گورستان ابن بابویه به خاک سپرده شد. خانه‌ او در نیاوران بعدها به موزه‌ فرهنگ مردم تبدیل شد؛ نمادی از همان راهی که عمرش را صرف آن کرده بود.

میراث انجوی، تنها در کتاب‌ها و مقالاتش خلاصه نمی‌شود، بلکه در آگاهی و علاقه‌ای است که نسبت به فرهنگ مردم ایران ایجاد کرد. او نشان داد که روایت‌های به ظاهر ساده‌ مادربزرگ‌ها و مثل‌های روزمره‌ بازاریان، ارزش پژوهشی و هنری دارند و می‌توانند به منبع الهام بزرگان ادبیات بدل شوند. ادبیات عامه، برخلاف تصور سطحی، بخشی حاشیه‌ای از فرهنگ نیست، بلکه ریشه‌ بسیاری از متون کلاسیک و حتی رفتارهای اجتماعی امروز ماست.

انجوی شیرازی، یکی از چهره‌هایی بود که این حقیقت را با کار علمی و عاشقانه‌ خود اثبات کرد. او با گردآوری قصه‌ها، مثل‌ها و روایت‌های محلی، بخشی از حافظه‌ تاریخی ایرانیان را از خطر فراموشی نجات داد. امروز که به گذشته نگاه می‌کنیم، درمی‌یابیم که اگر تلاش‌های انجوی و همکارانش نبود، شاید بسیاری از قصه‌ها و امثال و حکم ایرانی در گذر زمان محو می‌شد. کار او یادآور این حقیقت است که ادبیات عامه، تنها «ادبیات توده» نیست، بلکه شناسنامه‌ فرهنگی یک ملت است.

منبع: روزنامه اطلاعات