بار دیگر شازدۀ حمّام / حسین مسرّت

1402/12/7 ۱۴:۲۸

پاپلی، نمونۀ یکی از انسان های دردمند و دغدغه مند اجتماع ایران است . فردی بسیار زیرک، دقیق، هوشیار و با حافظه ای سرشار که از پس گذشت شصت سال، چنان خاطرات را بازگو می کند که انگار دیروز اتفاق افتاده است. صحنه ها بسیار زنده هستند و خواننده در همان آن می پندارد که خود نویسنده است که دارد رخدادها را می یبیند .

شازدۀ حمّام ،  گل های ماه پرویز،: محمّدحسین پاپلی یزدی، ویراستار: حمیدرضا نویدی مهر، مشهد: پاپلی، 1401، وزیری، 432ص، دفتر ششم.

نگارنده بر این باور است و شاید برخی دیگر هم براین باور درست باشند که گویا برخی ذاتاً داستان نویس یا رمان نویس به دنیا می آیند،هرچند دانش آموختۀ رشته ای دیگر باشند. یکی از این این افراد، نویسنده وجغرافی دان نامی وسرشناس،  پروفسور محمّدحسین پاپلی یزدی (1327 -) است که سال هاست در رده های گوناگوناگون دانشگاهی در ایران و فرانسه از کارشناسی تا دکتری (پروفسوری)، دانش آموختۀ جغرافیاست، او که ده ها کتاب  و گفتار در زمینۀ جغرافیا به ویژه کاریز (قنات) دارد و هرساله به همایش های معتبر جغرافی در کشورهای گوناگون از ژان گرفته تا فرانسه و استرالیا و آمریکا دعوت می شود و مدیر و بنیان گذار فصل نامۀ تحقیقات جغرافیایی است و صاحب چندین نظریه با عنوان های: «تمدّن کاریزی»، «تمدّن دریایی» و... است، ولی اهل قلم و خوانندگان ایرانی او را بیشتر با دورۀ کتاب «شازدۀ حمّام» می شناسد که تلفیقی خواندنی و هوشمندانه از یادبوده ها (خاطرات) به گونۀ  داستانی جذاب است و جلدهای یکم ودوم به چاپ چهل و ششم رسیده است.

آنگاه که پاپلی یزدی در سال 1377 داستان «پینه دوز و شاه عبّاس» یا « شاه عبّاس و پینه دوز» را برپایۀ روایتی از مادرش خدیجۀ بیده برای نوجوانان نوشت و سپس آغاز به نگارش یادبوده های خود با عنوان «خاطرات شازدۀ حمّام» یا «شازدۀ حمّام» کرد . خوانندگان با پدیده ای نو روبرو شدند کسی که تاکنون نه داستانی نوشته بود و نه تاکنون ادّعایی در این باره داشت. او چنوان شیوا و خواندنی یادبوده هایش را بر روی کاغذ آورد که بی درنگ کتاب هایش به چاپ های چند باره رسید و او را مشتاقانه بر آن داشت که دفترهای دیگرش را نیز بنگارد. او نه تنها خوانندگان فراوانی از زادگاهش یزد داشت، حتّی خوانندگانی از دور ترین نقاط ایران مانند تبریز داشت که شیفتۀ صداقت او شده بودند. چنان بی پرده می نوشت که شاید تاکنون کسی به این روشنی دربارۀ گذشته اش ننوشته بود . جامعه و اطرافیانش را سخت به نقد کشیده بود؛ از بیان گذشتۀ خود پروایی نداشت، اسیر پنهان کاری ها  و گاه پاکیزه جلوه دادن خود  مانند بسیاری از خاطره نویسان نشد،هرچند در دفتر نخست بسیاری براو تاختند که چرا نام ها را به عیانی نوشتی و آبروی برخی را بردی و بهتر بود که نام ها را مستعار می کردی و غیره  و او  نیز در دفتر های دیگر چنان کرد. امّا روح حقیقت نویسی و عریان نویسی در تمامی این دفترها روان بود.ذره از بیان حقیقت فرو نگذاری نکرد، هرچند به بهای توقیف چندماهۀ برخی از جلدهایش بشود.

او اکنون که دفتری دیگر بر پایۀ زندگی نامه یکی از همشهریانش با نام مستعار «ماه پرویز» چاپ کرده و چنان خواننده را محو قلم خود و میخکوب صفحات کتاب می کند که خواننده دوست دارد کتاب را بی وقفه و تا پایان بخواند، حتی اگر نهار و شامش را هم نخورده باشد.

پاپلی، نمونۀ یکی از انسان های دردمند و دغدغه مند اجتماع ایران است . فردی بسیار زیرک، دقیق، هوشیار و با حافظه ای سرشار که از پس گذشت شصت سال، چنان خاطرات را بازگو می کند که انگار دیروز اتفاق افتاده است. صحنه ها بسیار زنده هستند و خواننده در همان آن می پندارد که خود نویسنده است که دارد رخدادها را می یبیند . توصیف هایش از فضا و مکان ها و انسان ها ، نقاشی متحرکی از وقایع است. انگار صدا و نفس قهرمانان داستان توی گوش ات هست با آنان می خندی و می گرییف شاد و غمگین می شوی و زندگی و حرکت می کنی.پاپلی از ذکر کوچک ترین جزئیات نگذشته. نثرش ملالت بار و تکراری نیست؛ و قدرت خاطره نویسی و داستان نویسی خود را به رخ بسیاری از مدعیان کشیده است، بی آنکه شعار دهد و در بوق و کرنا بدمد .آرام در گوشه ای نشسته و به رغم آنکه دغدغه هایی چون آب و مافیای آب ایران را دارد. ولی این نوع نوشتن را هم بخشی از دغدغۀ خود می داند . به قول برخی گویا رسالتی دارد که باید به سرانجام برسد. لابه لای داستان ها حرف خودش را هم می گوید و به قول عوام گه گاهی گریزی هم به کربلا می زند. در عین اینکه یادبوده های سال 1346 ش را می گوید، گریزی هم به سال 1337 ش می زند و گاه به یکباره خواننده را سر سفرۀ سال 1401 ش می گذارد .این هنر اوست و شاید ویژگی نوشته های دکتر پاپلی یزدی.

چنانکه از محتوای کتاب بر می می آید، شازدۀ حمّام نه تنها چندین جلد تا سال های کنونی زندگی پاپلی را در بر می گیرد ، بل دفترهایی هم ویژۀ دوران دانشگاهی دارد. چیزی شبیه دانشکده های من از نویسندۀ نامدار روسی ماکسیم گورگی.

خواننده در این دورۀ شش جلدی، پاپلی یزدی را یک مصلح یا منتقد اجتماعی، یک جامعه شناس دردمند ،  یک سخنران دلسوز، یک خطیب شهیر، یک نظریه پرداز سیاسی ، اقتصادی و اجتماعی آگاه می بیند.او به همه جا سرک می کشد. پروایی ندارد که به گناهان ، لغزش ها و قضاوت های نادرست یا نابه جای خود و دیگران اعتراف کند و شاید از این روست که طیف های گوناگونی از خوانندگان دارد. از مردم عامی تا استادان رشته های گوناگون دانشگاه  که همه منتظر دفترهای دیگر این کتاب هستند. دوستی دانشگاهی که ادبیّات فارسی خوانده ،می گفت: جلد چهارم را صبح به دست گرفتم و فردا ساعت چهار صبح تمامش کردم . مسحور کتاب و وقایع خواندنی آن شده بودم.نمی توانستم به کناری بنهم و فردا از سر بگیرم در به در دنبال سرگذشت قهرمانان بودم  و این توفیقی است که کمتر گیر کسی می آید. برخی در سال های دور در توصیف کتاب های ذبیح الله منصوری چنین می گفتند.

در دفتر ششم، پاپلی یزدی سراغ زندگی نامۀ زنی ایلیاتی از طبقۀ فرادست با نام مستعار «ماه بانو» می رود که به همراه عشقش شیرو که از طبقۀ فرودست ایل بوده و پیوند با او ممنوع بوده از ایل فرار می کند و در روستایی در یزد به عقد همسرش در می آید و زندگی سراسر رنجی را همراه با سیزده فرزند خود طی می کند . این خاطرات از زبان زنی به نام گل پری، دختر ماه بانو که در همسایگی نویسنده در مشهد زندگی می کرده، بیان می شود. پر واضح است که بسیاری از صحنه های زیبای  این خاطره - داستان، حاصل قلم نویسنده است و نه بیان خاطرۀ گل پری و این هم از هنرهای ویژۀ پاپلی است. نه آنکه بگوییم از کاه، کوهی ساخته، ولی بنا به ضرورت نقل چنین خاطراتی که گاه خشک و بی روح است، قدرت قلمی می باید تا بدان جانی تازه ببخشد و پر کشش و خواندنی شود. نویسنده بنا به آنچه در دیباچه گفته برخی نام ها را به ویژه نام قهرمانان اصلی این دفتر را تمامی مستعار کرده و برای اینکه کسی پی به نام واقعی آنان نبرد، حتی نام روستا را هم ننوشته است.

نویسنده، کتاب دیگری با عنوان « مذهب عشق » برپایۀ یک خاطره داستان از عشق دو دلدادۀ یهودی و زرتشتی در یزد دارد که در سال 1398 چاپ شده و در اندک مدّتی به چاپ هفتم  رسیده و نگارنده هنوز وقت نکرده به معرّفی آن بپردازد.

منبع: جهان کتاب، ش402 (آذر و دی 1402)