نشست «ثمره ریشه‌شناسی در فهم معانی قرآن کریم» برگزار شد

1402/10/19 ۱۲:۵۷

نشست علمی «ثمره ریشه‌شناسی در فهم معانی قرآن کریم» با سخنرانی احمد پاکتچی؛ عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، عصر دوشنبه ۱۸ دی ماه در ایکنا برگزار شد.

در ابتدای این نشست پاکتچی اظهار کرد: یکی از مطالباتی که دوستان مطرح می‌کنند این است که می‌گویند شما بحث‌هایی را مطرح می‌کنید که در حد اصول و قواعد است و معلوم نیست چیزی از آن درمی‌آید یا نه لذا دوستانی که دنبال حل مسئله هستند ممکن است این احساس را داشته باشند فاصله‌ای وجود دارد که بخواهند از این مباحث به حل مسئله‌ای بپردازند. فکر کردم شاید جلسه امروز فرصت مناسبی باشد چند مورد را به صورت مطالعه موردی با هم مرور کنیم و یک مقدار این باور در ما به وجود بیاید این مباحث فقط تئوری نیست و در عمل می‌تواند مورد استفاده قرار بگیرد.

وی ادامه داد: بحث امروز من متمرکز بر این است. به همین دلیل عنوان بحث را «ثمره ریشه‌شناسی در فهم معانی قرآن کریم» گذاشتم. ریشه‌شناسی یک شاخه مطالعات زبان‌شناسی تاریخی است که به کاوش در ریشه واژگان می‌پردازد. بحث ما در این جلسه ناظر به ثمره ریشه‌شناسی در فهم قرآن است. در یک مرور کوتاه در پیشینه می‌خواهم عرض کنم مطالعه تطبیقی زمان‌های سامی پیشینه زیادی دارد و چیزی حدود سیصد سال سابقه دارد و در طول این فرایند شاهد شکل‌گیری منابع و فرهنگ‌هایی هستیم که به مقایسه واژه‌های زبان‌های سامی می‌پردازند.

وی افزود: یک هشدار و زنگ خطر برای هر کس که می‌خواهد درباره واژگان قرآن کار کند این است که واژگان قرآن به همان اندازه که می‌تواند ریشه اصیل عربی داشته باشند و بتوان در فرهنگ تطبیقی قابل جست‌وجو باشند امکان دارد وام‌واژه باشند و از زبان دیگر غیر عربی وارد عربی شده باشد و حتی از یک زبان غیرسامی وارد شده باشند. پس امکان اینکه یک واژه قرآنی غیر عربی باشد و نتوان با ریشه‌شناسی سامی آن را تحلیل کرد همیشه وجود دارد و اصرار بر اینکه همه چیز را با تحلیل سامی پاسخ دهیم می‌تواند رهزن باشد ولی امروز نمی‌خواهم درباره واژگان دخیل صحبت کنم و روی ریشه‌شناسی سامی بحث را ادامه می‌دهیم.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی تأکید کرد: نمونه‌ای که به عنوان مثال انتخاب کردم واژه «کوثر» است. این واژه یکبار در قرآن به کار برده شده و در تفاسیر مباحث بسیاری صورت گرفته که این واژه به چه معنا است. اینکه به حیث تاویل کوثر، حضرت فاطمه(س) معنا شود یک مطلب است ولی قبل از آن کوثر یک لغت عربی است و این لغت عربی یک معنایی دارد. در بین شاخه‌های مختلف زبان سامی این واژه مسیرهای متفاوتی را دنبال کرده است. در زبان اوگاریتی ماده کثر به معنای سلامت و درستی است. در شاخه‌های مختلف آرامی و کنعانی با مفاهیم مفید بودن، ارزشمند بودن و شایسته بودن مواجه هستیم. در همه این زبان‌ها ماده مورد بحث ما «کشر» است چون حرف ث در شاخه آرامی و کنعانی به ش تبدیل می‌شود و این جزء قواعد تبدیل است. جالب است که در زبان‌های عربی جنوبی مثل مهری مانند معانی شمالی همان معنای فراوان بودن معنای اصلی این ماده است. بنابراین «انا اعطیناک الکوثر» یعنی ما به تو شخص شایسته و ارزشمندی اعطا کردیم.

وی ادامه داد: آنچه امروز می‌خواهم روی آن متمرکز شوم تحلیل واژه‌های ثلاثی به ریشه‌های کمینه ثنائی یعنی ریشه‌هایی است که دو حرف اصلی دارند. براساس صرف جاری عربی که همه بلد هستند تمام واژه‌های مرسوم در عربی یا ثلاثی هستند یا رباعی یا خماسی. وقتی در عربی سنتی واژه‌ها را به ریشه‌های سه حرفی برمی‌گردانیم مطالعه همین جا متوقف می‌شود ولی ریشه‌شناسی کمک می‌کند ریشه ثلاثی را به ریشه ثنائی و وندها تحلیل کنیم. ریشه‌های رباعی هم ممکن است از یک ریشه ثنائی و دو وند تشکیل شده باشند. چیزی که در این نگاه به ریشه‌ها می‌تواند حائز توجه باشد همنامی میان ریشه‌های ثلاثی و رباعی و امکان ساخت‌های موازی چندگانه است.

پاکتچی یادآور شد: به طور عادی عادت لغویان عرب این است تمام واژگانی که از یک ماده واحد مشتق شده را ذیل یک مدخل می‌برند. به ندرت در بین لغویان افرادی مثل ابن فارس داریم که یک جاهایی وقتی درباره برخی ریشه‌ها صحبت می‌کند می‌گوید این ماده دارای دو اصل یا سه اصل یعنی سه ریشه است. ممکن است یک ماده واحد داشته باشیم ولی این ماده در فرایند ساخت از دو یا چند اصل مختلف ساخته شده باشد و اینجا است که پدیده همنامی و اشتراک لفظی اتفاق می‌افتد. این نوع اتفاق فرایند ریشه‌شناسی واژگان عربی را درگیر پدیده ساخت‌های موازی چندگانه می‌کند یعنی چند ساخت موازی در یکجا تقاطع پیدا می‌کنند.

منبع: ایکنا