فرهنگ عامّۀ اردکان، کتابی نمونه در زمینۀ فرهنگ نویسی / حسین مسرّت

1402/7/23 ۱۱:۱۱

کار گردآوری فرهنگ مردم ایران که پیشگامانی  چون: علی اکبر دهخدا،  صادق هدایت ، محمّدعلی جمال زاده، امیرقلی امینی،  محمّدجعفر محجوب ، محمود کتیرایی، ابوالقاسم انجوی شیرازی، احمد شاملو، لارنس پائول الول ساتن ، ماریا آیوازیان، علی بلوک باشی، علی‌اشرف درویشیان، سید احمد وکیلیان ،حسن ذوالفقاری و دیگران را داشت، بیشتر در گسترۀ ایران بود و دکتر سید محمود طباطبایی را باید در شمار کسانی جای دارد که پیشگام گردآوری فرهنگ عامیانه یا عامه و یا توده ای سرزمینی خاص بودند.

فرهنگ عامّۀ اردکان: سید محمود طباطبایی اردکانی، ویراستار: ژامک طباطبایی اردکانی، یزد: شورای فرهنگ عمومی استان یزد، 1381، وزیری، 750ص، مصوّر.

چکیدۀ زندگی نامۀ دکتر سید محمود طباطبایی اردکانی
سید محمود طباطبایی اردکانی در هفدهم دی 1315 ش در شهر اردکان به دنیا آمد. پدر ایشان حاج سید حسین طباطبایی از واعظان نامی اردکان نامور به «آقا جلال» بود. سید محمود، دورۀ ابتدایی را در دبستان فردوسی و متوسّطه را در دبیرستان شرف اردکان به پایان برد و بعد از آن، سال آخر را به دبیرستان ایرانشهر یزد آمد.پس از آن با تلاش او دورۀ ششم دبیرستان در اردکان راه‌اندازی شد و چند سالی خود در آن‌جا  آموزگار بود و به‌خصوص زبان انگلیسی درس می‌داد. 
وی در مهر سال 1338 ش در آموزش و پرورش شمیران به کار آموزگاری مشغول شد، در سال 1343 در دانشکدۀ الهیّات و معارف اسلامی دانشگاه تهران در رشتۀ فرهنگ اسلامی کارشناسی گرفت و در سال 1347 در همان دانشگاه، دکترای خود را در همین رشته گرفت. وی بعد از آنکه مدرک خود را گرفت، در سال 1353 ش به دانشگاه سپاهیان انقلاب که بعدها به نام دانشگاه ابوریحان بیرونی یا دانشکده مکاتبه ای تغییر نام یافت، رفت و تا سال 1355 مدیرگروه زبان وادبیات فارسی آنجا بود و به تدریس پرداخت. او در سال 1356 مدیر گروه ادبیّات آن دانشگاه شد و در اواخر سال 1357 استعفا داد.دکتر طباطبایی پس از انقلاب فرهنگی در سال 1362 ش دوباره به سر کار آمد و مدیر گروه زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه علامه طباطبایی شد. سال‌ها در این شغل بودند تا اینکه در سال 1370 از این کار هم کنار رفت و به دلیل بیماری‌ای که داشت، تنها به کار تدریس در همان دانشگاه اشتغال داشت و در کار بنیان دانشگاه پیام نور اردکان کوشش های فراوانی کرد.
شوربختانه دکتر طباطبایی در سر درس کلاس بوستان سعدی به هنگام خوانش  دو بیت زیر:
 به نام خدایی که جان آفرید                                                 سخن گفتن اندر در زبان آفرید
خداوند بخشندۀ دست‌گیر                                                       کریم خطابخش پوزش‌پذیر
 سکتۀ قلبی کرد و رخت به آن دنیا کشید. نگارندۀ این نوشتار افتخار داشت چند روزی همزمان با برگزاری همایش جهانی خواجوی کرمانی در شهر کرمان در تاریخ 23 تا 26مهر 1370 پا به پای این بزرگمرد گام بردارد و پای سخنان دلنشین او در همایش و در مهمانسرا بنشیند.  
از دکتر طباطبایی خوشبختانه آثار چندی برجا مانده که عبارتند از: گزیدۀ تاریخ بلعمی (1366)، تاریخ اسلام (1368)، فرهنگ عامّۀ اردکان (1381)، تاریخ تحلیلی اسلام (1368)، نظامی گنجوی (1354)، فرهنگ عامّه (1358) ، زبان و نگارش فارسی (1380) با همکاری چند تن از استادان، گزیدۀ متون تفسیر فارسی (1368)، گزیدۀ تاریخ بلعمی (1366)، گ‍زی‍دۀ س‍ف‍رن‍ام‍ۀ [ناصرخسرو] و [تاریخ] بلعمی  (1376) گزیدۀ بوستان سعدی ( 1372)، گزیدۀ قصائد و غزل های عراقی ( 1379) ، یادمان پروین ( به مناسبت پنجاهمین سالگرد درگذشت پروین اعتصامی) ( 1376) و واژه نامۀ گویشی اردکان (1389) که برخی به چاپ‌های چند باره رسیده است.
 وی کتاب‌هایی همچون:  تاریخ تحلیلی اسلام  (2، 3 و 4) را هم زیر چاپ داشت. نیز چند طرح پژوهشی هم بود که امید می رود دانشگاه علامه همّت به چاپ آن کند و چند کتاب هم آماده چاپ بود که شوربختانه عمرش وفا نکرد تا به پایان برساند؛ همچون رجال اردکان، شرح  قصاید و غزلیات سعدی، امامزاده‌ها و اماکن متبرّکۀ ایران، رجال تاریخ بلعمی، ضرب‌المثل‌ها و اصطلاحات در گویش اردکان و گزیدۀ گلستان سعدی. این استاد گفتارهای ارزنده ای  هم در نشریات ادبی کشور داشت و سرانجام در روز سه‌شنبه، سیزدهم مهر 1372، همان گونه که گفته شد، روحش از این دنیای ناپایدار پر کشید. یاد و نامش گرامی باد.
****
شناسایی کتاب فرهنگ عامّه
کار گردآوری فرهنگ مردم ایران که پیشگامانی1  چون: علی اکبر دهخدا،  صادق هدایت ، محمّدعلی جمال زاده، امیرقلی امینی،  محمّدجعفر محجوب ، محمود کتیرایی، ابوالقاسم انجوی شیرازی، احمد شاملو، لارنس پائول الول ساتن ، ماریا آیوازیان، علی بلوک باشی، علی‌اشرف درویشیان، سید احمد وکیلیان ،حسن ذوالفقاری و دیگران را داشت، بیشتر در گسترۀ ایران بود و دکتر سید محمود طباطبایی را باید در شمار کسانی جای دارد که پیشگام گردآوری فرهنگ عامیانه یا عامه و یا توده ای سرزمینی خاص بودند.  زیرا تقریباً پس از سال 1381 بود که با چاپ این فرهنگ، ده ها فرهنگ مردم استان ها و شهرها و سپس روستاهای ایران ایران چاپ شد و اکنون شمار فزونی از این کتاب ها در دست است که تنها در استان یزد به بیست نمونه می رسد.
ویژگی دیگر کتاب فرهنگ عامّۀ اردکان، اثر دکتر طباطبایی اردکانی این است که بسیار هوشمندانه ، روش مند و بر پایۀ علمی ترین فرهنگ های مردمی و با شیوۀ دانشگاهی و ادبی نوشته شده است. 
ساماندهی فرهنگ در ده بخش و بخش بندی آن در زیر مجموعه های وابسته ، بهره مندی از شکل و تصویرهای ناب و یگانه، برخورداری از آوانویسی واژگان و عبارات و نیز مُعرَب و مشکول کردن واژه ها برای کسان غیر بومی از برای خوانش درست، از امتیازات این کتاب است. 
نگارندۀ این نوشتار اکنون نزدیک به بیست سال است به همۀ کسانی که آهنگ گردآوری فرهنگ بومی سرزمین خود را دارند، چه به صورت رو در رو و چه در سر کلاس های درس ایرانشناسی دانشگاه میبد، سفارش به خوانش و الگوپذیری از این کتاب ناب را کرده است . زیرا کتاب نامبرده نه تنها فرهنگ مردم، بلکه یک تک نگاری خوب در بارۀ شهر اردکان ،جایگاه جغرافیایی، جمعیّت، کشاورزی، فرآورده ها، آبادی ها، مکان های مذهبی و تاریخی در 330صفحه است و تازه از فصل چهارم با تعریف از فرهنگ عامه، متن اصلی آغاز می شود.
دکتر طباطبایی  که از دهۀ 1340 به گردآوری این کتاب مشغول بوده(نزدیک به 27 سال)  و متن پایانی را در سال 1372 سامان داده است، با گردآوری و نگارش دو  کتاب دیگر مانند: واژه نامۀ گویشی اردکان و ضرب‌المثل‌ها و اصطلاحات در گویش اردکان، نشان داده است که شناخت خوبی هم از فرهنگ مردم و هم فرهنگ بومی مردم اردکان داشته است و با اینکه دانشنامۀ ادبی دارد و همواره تدریس ادبیّات فارسی داشته است، ولی انگار سال ها به آموختن و آموزش فرهنگ مردم (فولکلور) ، زبان شناسی و مردم شناسی مشغول بوده است. 
وی در پیش گفتار کتاب خود می نویسد:
«دگرگونی های جامعۀ ایرانی در سال های اخیر برای اخذ تکنولوژی  و تمدّن جدید، دشواری های بسیاری به همراه داشت که به تدریج، معنویات و سنن اجتماعی هم که از مشخّصه های اصیل و بنیادین  جامعۀ ایرانی است، رو به زوال نهاد و زبان و گویش و آداب و رسوم آنان نیز تحت تاثیر فرهنگ جدید قرار گرفت . در پی این زیان بزرگ اجتماعی بود که پژوهندگان بر آن  شدند تا پیش از آن که "فرهنگ مردم" بیش از این دچار از هم پاشیدگی و فراموشی شود ، به گردآوری آن بپردازند و از باورها و اعتقادات مردمی مجموعه هایی فراهم آورند.بنده نیز تصمیم گرفتم تا پژوهش در بارۀ "باورها و اعتقادات مردم اردکان" را هدف کار و تلاش علمی – فرهنگی خویش قرار دهم . بر این اساس ، مجموعه ای فراهم آورم که محققان را به کار آید و آیندگان را آگاهی افزاید.» (ص 37 با تلخیص)
کتاب نامبرده پس از چندین پیش گفتار و درج واج نویسی گویش اردکان، دارای 10 بخش و 29 فصل و چندین دسته است که تنها به گوشه ای از این تلاش ها اشاره می شود:
بنیادهای خانوادگی تا وفات (ازدواج، زایمان، مرگ)، پوشش، خوراک، جشن ها و آیین ها، تعزیه، باورها واعتقادها، سفر و زیارت، بازی ها و سرگرمی ها، نذر و نیاز، سحر و جادو، دعاها،چشم زخم، قصّه ها و حکایت ها، وزن ها و مقدارها، طبّ بومی، دانش های عامیانه و جانور شناسی.
کتاب نامبرده سال هاست نایاب است و چه خوب است که از سوی خانوادۀ دکتر طباطبایی به ویژه سرکار بانو ژامک طباطبایی  چاپ شود.

پی‌نوشت:

 1 - البته باید در دورۀ قاجار از آقاجمال خوانساری گردآورندۀ کتاب «کلثوم ننه» یا «عقاید نساء» و نیز میرزا حبیب اصفهانی یاد کرد که سنگ بنای این کار را نهادند.
منبع: روزنامه اطلاعات