معتبرترین فیلسوف، عالم دینی و متکلم ایرانی

1400/12/7 ۱۳:۰۷

شهرت جاویدان خواجه نصیر به خاطر تحقیقاتی است که در مثلثات کرده و مدارج این علم را نزد مسلمانان به اوج رسانده‌ است. اخلاق ناصری، اوصاف‌الاشراف، معیارالاشعار، اساس‌الاقتباس، اخلاق محتشمی، تجریدالاعتقاد از جمله آثار اوست.

خواجه نصیر توسی و شهرت جاویدانش نزد مسلمانان

خواجه نصیرالدین توسی فیلسوف، متکلم، ریاضیدان، منجم و ادیب مشهور ایرانی است که در سال ۵۹۷ متولد و در ۶۷۲ در بغداد درگذشت. چون پدرش از فقها و علمای طوس بود از کودکی با علوم شرعی و ادبی آشنا شد. سپس به تحصیل انواع علوم عقلی پرداخت و به همین منظور به نیشابور رفت. بعدها به وزارت رسید. شهرت جاویدان خواجه نصیر به خاطر تحقیقاتی است که در مثلثات کرده و مدارج این علم را نزد مسلمانان به اوج رسانده‌ است.

شهرت بی‌حد در علوم مختلف، مهارت و استادی وی را در نظم و خاصه در نثر تحت‌الشعاع قرارداده‌ است. نثرش عالمانه و زبانش ساده و دلپذیر است و شعرش نیز خالی از لطف نیست. اخلاق ناصری، اوصاف‌الاشراف، معیارالاشعار، اساس‌الاقتباس، اخلاق محتشمی، تجریدالاعتقاد از جمله آثار اوست.

در سال‌های گذشته كتاب‌هايی درباره زندگی و انديشه‌های خواجه نصيرالدين طوسی به كوشش مركز پژوهشی ميراث مكتوب منتشر شده‌است که برای علاقه‌مندان به آشنایی با اندیشه‌ها و آثارخواجه نصیر مفیداست . «انديشه‌های فلسفی و كلامی خواجه نصيرالدين طوسی»، «معيارالأشعار»، «مجموعه رسائل خواجه نصير‌الدين طوسی» و «رساله نجومی» نمونه‌هايی از آن كتاب‌هاست.

«انديشه‌های فلسفی و كلامی خواجه نصيرالدين طوسی» تأليف همانی نعمان فرحات نوشته غلامرضا جمشيد‌نژاد اول يكي از كتاب‌هاست. در اين مجموعه مقالاتی پيرامون زندگي، آثار و انديشه‌های خواجه‌ نصيرالدين طوسی، در زمينه‌های مختلف علمی، فلسفی، کلامی، تاريخی و... گرد آمده‌است. بخشی از اين مقالات در واقع گوشه‌ای از پژوهش‌هايی است که در بيش از يک قرن درباره خواجه‌نصيرالدين انجام شده‌است و از لحاظ تاريخی اهميت دارند و برخی ديگر نيز تحقيقات و پژوهش‌های جديدی است که به قلم شماري از انديشه‌مندان ايرانی و خارجی به رشته تحرير درآمده است.

«معيارالأشعار» در علم عروض و قافيه شعر پارسی و تازی از آثار ابوجعفر محمدبن‌حسن ملقب به نصيرالدين ( ۵۹۷ ـ ۶۷۲ ق) است. اين کتاب که چونان ديگر آثار خواجه، نثری پيراسته دارد و از ترتيب و تنسيقی متقن برخوردار است، به جهاتی در زبان فارسی دارای اهميت است. در تصحيح انتقادی کتاب، نسخه کتابخانه احمد ثالث استانبول اساس قرار گرفته است. تاريخ کتابت اين نسخه سال ۷۰۲ هجري قمری است و با نسخه‌ای که بر خواجه خوانده شده مقابله شده است.

ميزان‌الأفکار، شرح معيارالأشعار، تصنيف مولامحمد سعدالله مفتی مرادآبادی است که از دانشمندان و اديبان سده سيزدهم هجری قمری در هندوستان است. اين کتاب شرحی جامع بر معيارالأشعار است که در عين ضبط متن معيارالأشعار، به توضيح مشکلات و مبهمات اين کتاب مي‌پردازد. اين اثر نخستين بار به سال ۱۲۶۳ هجری قمری در هند به چاپ رسيد و اينک با تصحيح مجدد همراه با متن معيارالأشعار منتشر می‌شود.

«مجموعه رسائل خواجه نصير‌الدين طوسی»، نوشته محمدتقي مدرس‌رضوی نيز شامل رسالاتی مانند رساله اثبات واجب، رساله جبر و قدر، رساله در رسم و آئين پادشاهان قديم راجع به ماليات و مصارف آن، رساله سير و سلوک، رساله در قسمت موجودات و سوالات شمس‌الدين کيشی و جواب آن است كه انتشارات دانشگاه تهران با همکاري مرکز پژوهشی ميراث مکتوب آن را منتشر كرده است.

«استاد بشر» پژوهش‌هايی در زندگی روزگار فلسفه و علم خواجه نصيرالدين طوسی گزينش و ويرايش حسين معصومی همدانی و محمدجواد انواری است. در اين مجموعه مقالاتی پيرامون زندگی، آثار و انديشه‌های خواجه‌نصيرالدين طوسی، در زمينه‌های مختلف علمی، فلسفی، کلامی، تاريخی و... گرد آمده است. بخشي از اين مقالات در واقع گوشه‌ای از پژوهش‌هايی است که در بيش از يک قرن درباره خواجه‌نصيرالدين انجام شده است و از لحاظ تاريخی اهميت دارند و برخي ديگر نيز تحقيقات و پژوهش‌های جديدي است که به قلم شماری از انديشه‌مندان ايرانی و خارجی به رشته تحرير درآمده است.

«رساله نجومی» خواجه نصيرالدين طوسي با عنوان التذکره في علم الهيئه به عنوان مقدمه‌ای بر علم هيأت دست‌کم به مدت پنج قرن مورد استفاده کسانی بود که به فراگيری اين علم می‌پرداختند. الگوی نجومی طوسی، منجمان متأخر دوره اسلامی را تحت تأثير قرار داد و تا سه چهار قرن پس از او نيز الهام‌بخش تلاش‌های متعدد ديگری برای اصلاح دستگاه نجومی بطلميوس بود.

شرح‌های متعددی بر تذکره نوشته شده‌است که از جمله آنها می‌توان به شرح‌های عبدالعلی بيرجندی، قطب‌الدين شيرازی، شمس‌الدين خفری و نظام‌الدين نيشابوری اشاره کرد.

رساله تذکره طوسی در سال ۱۹۹۳ همراه با مقدمه، توضيحات و ترجمه انگليسی آن از سوی جميل رجب منتشر شده‌بود و اينک همين چاپ با حروفچينی و حفظ صفحه‌آرايی چاپ پيشين آن همراه با ترجمه مقدمه آن به زبان فارسی به پيشگاه علاقه‌مندان اين حوزه ارايه می‌شود.

دو کتاب درباره‌ی خواجه نصیر

«خواجه نصیرالدین طوسی» از مجموعه کتاب‌های از ایران چه می دانم؟ به قلم دکتر سیّد موسی دیباج (-۱۳۳۵) است. این کتاب نگاهی گذرا دارد به زندگی، اندیشه و آثار خواجه نصیرالدین طوسی، حکیم معروف و فیلسوف بزرگ قرن هفتم قمری.

خواجه نصیرالدین ابوجعفر محمدبن فخرالدین محمدبن حسن‌طوسی، حکیم معروف و فیلسوف بزرگ قرن هفتم قمری بی‌شک، یکی از بزرگ‌ترین دانشمندان در تاریخ علم است. او نه تنها در علم و دانش زمان خود سرآمد بود، بلکه از بزرگ‌ترین کاربدستان اداری و صاحب نظر در زمینه‌های گوناگون در دوره خود به شمار می‌رفت. اعتقادات خاص کلامی و شیعه‌مذهب‌بودن (شیعه اثنی‌عشری)، ویژگی بزرگ خواجه نصیرالدین طوسی است که وی را در ردیف یکی از معتبرترین عالمان دینی و متکلمان ایرانی قرار داده است.

آثار کلامی، منطقی و فلسفی این اندیشمند گرانمایه، مرجع فکری بزرگ اندیشمندان پسین بوده و به جرأت می‌توان گفت که این فیلسوف متکلم از پایه‌گذاران علوم عقلی محسوب می‌شود. زیرا پس از حمله مغول، علم و هنر و دستاوردهای علمی و هنری دستخوش نابودی و اضمحلال قرار گرفت و بسیاری از دانشمندان متواری و آواره بودند. البته خواجه افزون بر کلام، منطق و فلسفه به تمامی علوم و فنون عصر خود از جمله ادبیات، ریاضی، حدیث، نجوم، تفسیر، فقه و ... احاطۀ کامل داشت و به همین جهت استادالبشر خوانده می‌شد. او در ادبیات عربی و فارسی هم تبحر داشت و اشعاری به فارسی و عربی دارد که گاهی از سر تفنن می‌سروده است. بهترین اثر او در حکمت عملی، اخلاق ناصری است.

 «استاد بشر» که ششمین دفتر از مجموعه «متن‌شناسی» مرکز پژوهشی میراث مکتوب است، دربردارنده مقالات و پژوهش‌هایی است که درباره زندگی، روزگار، علم و فلسفه خواجه نصیرالدّین طوسی صورت گرفته است. این مقالات، گزیده‌ای از پژوهش‌هایی است که طی یک قرن درباره «خواجه نصیر» انجام شده است. مقالات در سه بخش «زندگی، آثار، تاریخ»، «فلسفه، کلام، عرفان، حکت عملی» و «فلسفه و علم، علوم» طبقه‌بندی شده است. «تصویرهای خواجه نصیرالدین طوسی»، «نصیرالدین طوسی و مالیه»، «نظریه خواجه نصیر در مؤلّفات تقییدی و اخباری»، «مثلث اخلاقی خواجه جهان»، «جفت طوسی در کتاب اگرنیکول اورم»، «رساله چهارضلعی»، «کشف القناع یا اولین کتاب در مثلثات»، از جمله عناوین مقالات مندرج در این مجموعه است.

منبع: ایبنا