سیدمحمدعلی جمالزاده، عاشق فرهنگ ایران / سوسن اصیلی

1400/8/17 ۱۲:۱۸

سیدمحمدعلی جمالزاده، پدر داستان‌نویسی جدید در ایران در تاریخ 23 دی 1270 (12 جمادی الثانی 1309ق) در اصفهان چشم به جان گشود و در 17 آبان 1376 در شهر ژنو درگذشت. پدرش جمال‌الدين واعظ اصفهانی، ملقب به صدرالواعظین از رهبران جنبش مشروطه ایران بود وی غالباً برای وعظ به شهرهای مختلف سفر می‌كرد. جمالزاده روزگاران كودكی را در اصفهان گذرانيد و چون از ده‌سالگي فراتر رفت، گاهی پدرش او را به همراه خود به سفر می‌برد. سیدجمال از سال 1321 مقیم تهران شد و پس از 3 سال محمدعلی 15‌ساله را برای تحصیل به بیروت فرستاد. در همین دوره انقلاب مشروطه روی داد و سیدجمال به دلیل همراهی با مشروطه‌خواهان دستگیر و به دار آویخته شد.

جمالزاده برای ادامه تحصیل از بیروت به فرانسه و بعد لوزان سوئیس رفت. جمالزاده در برلن مدتی با مجله کاوه همکاری می‌کرد. پس از تعطيلی مجله كاوه به خدمت محلی در سفارت ايران در آمد و سرپرستی محصلين ايرانی به او واگذار شد. حدود هشت سال در اين كار بود تا از سال ۱۹۳۱ به دفتر بين‌المللی كار وابسته به جامعه ملل پيوست و در سال ۱۹۵۶ بازنشسته شد. از برلن به ژنو مهاجرت كرد و تا پايان عمر در اين شهر بود؛ اما در سراسر اين مدّت او با ايران می‌زيست. هر روز كتاب فارسی می‌خواند و بی‌وقفه به دوستان ايرانی خود نامه می‌نوشت. هرچه تأليف و تحقيق كرد درباره ايران بود؛ اگر هم درباره ايران نبود، به زبان فارسی و برای بيداری و گسترش معارف ايرانيان بود. جمالزاده تا پایان عمر همیشه با هموطنان ایرانی خود در تماس بود. هرکس به او نامه می‌نوشت، خود را موظف می‌دانست پاسخ دهد؛ حتی اگر شخص گمنامی از یک روستای دورافتاده از او سوالی می‌کرد، حتما پاسخ می‌گرفت. وی خود را متعهد به راهنمایی جوانان ایرانی در زمینه نویسندگی می‌دانست.

جمال‌زاده فعاليت فكری و نويسندگی را با پژوهش آغاز كرد؛ و پيش از آنكه به داستان‌نويسی شهرت یابد، نويسنده مباحث تاريخی و اجتماعی و سياسی بود. گنج شايگان پنج سال پيش از يكی بود و يكی نبود، در سال 1295 منتشر شد. تحقيقات متعددش در خصوص روابط روس و ايران و حدود پانزده مقاله تحقيقی ديگر كه در كاوه به چاپ رسيد، همه پيش از نشر يكی بود و يكی نبود می‌بود.

محمدعلی جمالزاده از کودکی به ادبیات و نوشتن علاقه‌مند بود و همیشه در هر فرصتی برای نوشتن استفاده می‌کرد. او داستان‌نویسی را شغل خود می‌دانست و سعی می‌کرد با بازتاب وقایع اجتماعی در داستان‌های خود به زبان ساده برای مردم قصه بنویسد. جمالزاده معتقد بود که نوشته باید طوری باشد که مردم عادی هم بتوانند کتاب بخوانند. کتاب‌های او هم همیشه مورد استقبال مردم قرا می‌گرفت چراکه زبان روان و ساده‌ای داست. او در داستان‌های خود ضرب‌المثل‌ها و اصطلاحات زیادی استفاده می‌کرد. یکی از معروف‌ترین داستان‌های او کباب غاز است. این روش بعدها برای نویسندگان دیگر سرمشق شد. جمالزاده با اولین اثرش یعنی یکی بود یکی نبود که در سال 1301 منتشر شد بر نویسندگان بعد از خود همچون «صادق هدایت»، «جلال آل احمد» و «بزرگ علوی» تاثیر گذاشت.

از جمالزاده داستان‌های زیادی به جای مانده، از داستان‌های جمال‌زاده برخی به زبان‌های انگليسي، فرانسه، آلمانی، روسي (متعدد)، ايتاليايی و ژاپنی و... ترجمه شده است.

جمالزاده در سال 1354 تصمیم گرفت دارایی‌های خود را به دانشگاه تهران واگذار کند. او که فرزندی نداشت برآن شد ثروتش را به جوانان دانشجوی ایرانی بسپارد. در پی این تصمیم با تنظیم یک مقاوله نامه درآمدهای حاصل از حق‌التأليف كتاب‌های خود و سود سهام شركت‌های سيمان (تهران و شمال) و سپرده‌های بانكی‌اش را به دانشگاه تهران واگذار کرد و هيات امنایی را برای اطمینان از اینکه دانشگاه طبق خواسته او عمل می کند انتخاب کرد. این هیات امنا در ابتدا شامل استادان مرحوم ایرج افشار، دکتر باستانی پاریزی و دکتر علی اکبر سیاسی بود. با درگذشت هر یک از استادان نامبرده با تشخیص اعضای هیات امنا جانشینی انتخاب می‌شد. هم اکنون دکتر محمد شکرچی‌زاده، دکتر محمدحسین امید و دکتر رسول جعفریان اعضای هیات امنای موقوفه جمالزاده هستند.

مصارف بخشش‌ها طبق موافقت‌نامه نخستين 23/7/1357 مربوط به عوايد حق التأليف عبارت بوده است از: مساعدت مالي به دارالايتام‌های اصفهان, پرداخت كمک به يكی از خويشان ايشان كه مرحوم شد, كمک سالانه به خريد كتاب برای كتابخانه مركزی دانشگاه تهران، از همين محل كمک به دانشجويانی شده است كه رساله‌های تحصيلی خود را درباره يكی از وجوه فرهنگی، ادبی و تاريخی ایران نوشته‌اند و تاكنون تعداد زیادی دانشجو از دانشگاه‌های تهران، اصفهان، فردوسي مشهد، شيراز و كردستان از كمک هزينه تحصيلي سالانه بهره‌مند شده‌اند.

مهم‌ترين كاری كه از محل سودهای حاصل طبق تصميم هيأت امنا براساس تقاضای دانشگاه تهران انجام شد ساختمان خوابگاه دويست و چهل نفری در اراضی دانشگاه در اميرآباد است كه در سال 1384 افتتاح و به نام جمال‌زاده نامگذاری شد. هم اکنون نیز دومین خوابگاه دانشجویی با حمایت هیات امنا در دست ساخت است.

همچنین بخشی از سودهای حاصل طبق تصمیم هیئت امنا، براساس تقاضای دانشگاه تهران، به مصرف می‌رسد که تاکنون کمک به خرید کتاب در کتابخانه دانشکده حقوق، هزینه ساخت يکی از ساختمان‌های خوابگاه دانشگاه تهران که به نام جمال‌زاده نامگذاری شده است و بازسازی چند تالار در دانشکده ادبیات و کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران از آن محل تأمین شده است.

این نويسنده نامدار در سال 1354 کتابخانه خود را که شامل كتاب‌‏های چاپی، نشريات، اسناد و دست‏‌نوشته‏‌های شخصی است به دانشگاه تهران اهدا کرد. مجموعه کتاب‌های چاپی او با گرايش ادبيات داستانی شامل در حدود 2500 جلد كتاب به زبان فارسی و زبان‌‏های خارجی است. همچنين مجموعه اسناد او بالغ بر 10000 برگ، شامل دست‏‌نوشته‏‌های وی، نامه‌‏ها و بريده جرايد، در بخش نسخه‌‏های خطی كتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می‌‏شود. مجموعه جمالزاده در تالاری كه به نام خود وی نامگذاری گرديده است در طبقه اول كتابخانه مرکزی نگهداری می‌‏شود.

یکی از بخش‌‌های مهم هیات امنای آثار جمالزاده به کتابخانه مرکزی اهدای دو دستگاه اسکنر کتاب بود. استفاده از این اسکنرهای با ارزش موجب شد بخش زیادی از منابع با ارزش کتابخانه مرکزی به شکل دیجیتال در اختیار پژوهشگران قرار گیرد. پرداخت سالیانه مبلغ قابل توجهی بودجه خرید کتاب و نسخه خطی نیز بر غنای بیشتر مجموعه کتابخانه مرکزی افزوده است.

جمالزاده فقط 15 سال از زندگی 106 ساله خود را در ایران گذراند؛ اما همواره با عشق ایران و ایرانیان زیست و هم اکنون پس از گذشت سال‌ها از درگذشت او هنوز عده زیادی از دانشجویان، پژوهشگران و ایتام از ماترک او بهره‌مند می‌شوند. روحش شاد.

منبع: ایبنا

نظر دهید