دلیری زنان ایرانی در عصر باستان / محمود جعفری دهقی

1393/9/17 ۰۸:۴۶

دبا: عصر روز سه شنبه 11 / 9 / 1393 به پاس مقاومت زنان کرد در برابر سلفیان تندرو، یک نشست تخصصی با عنوان « ظرفیت های اجتماعی زنان در تاریخ و فرهنگ ایران » در مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی برگزار شد. آنچه در زیر می خوانید متن سخنرانی آقای دکتر محمود جعفری دهقی، عضو شورای عالی علمی و مدیر بخش زبان شناسی و ایران شناسی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی است:

دبا: عصر روز سه شنبه  11 / 9 / 1393  به پاس مقاومت زنان کرد در برابر سلفیان تندرو، یک نشست تخصصی با عنوان « ظرفیت های اجتماعی زنان در تاریخ و فرهنگ ایران » در مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی برگزار شد.

آنچه در زیر می خوانید متن سخنرانی آقای دکتر محمود جعفری دهقی، عضو شورای عالی علمی و مدیر بخش زبان شناسی و ایران شناسی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی است:

الف. زن در ادیان ایرانی

1) اهمیت نقش زنان در اسطوره آفرینش بدان پایه است که امشاسپندان و ایزدبانوان متعددی در اسطوره آفرینش حضور دارند و هریک خویشکاری خاصی بر عهده دارند. ازجمله اینان سپنته آرمئیتی یا سپندارمذ ایزدبانوی زمین و باروری، خرداد، ایزدبانوی کمال و نگهبان آبها، مرداد ایزدبانوی جاودانگی و بی مرگی که هر سه اینها از امشاسپندان اند. همچنین، دئنا، آبان، اشی، آناهیتا، پارندی و اشتاد از ایزد بانوان سرشناس و مقتدر ایرانی به شمار می روند.

2) بنابر آموزه های اوستا، کتاب دینی ایرانیان باستان، خدواند زنان و مردان را به طور مساوی علیه شر و تباهی فرا می خواند. زنان در ماموریت های دینی و اخلاقی همدوش مردان حرکت می کنند. در فروردین یشت (کردۀ 30 و 31) فروهر زنان دلیر و پارسا ستایش می شود. در اندرزنامه های پهلوی تاکید می شود که: زن و فرزند خود را از فرهنگ جدا مگذار، زن فرزانه و شرمگین را دوست دار و او را به زنی بخواه. بنابر دینکرد نهم فصل 67 زنان در عهد باستان می توانستند در علوم زمان خود تحصیل کنند. نام پوروچیستا، دختر زردشت به معنی "پر دانش" نمایانگر اهمیت دانش برای زنان است.

ب. زنان در تاریخ ایران باستان

3) بنابر پژوهش های باستان شناسی و بر اساس کاوش های جامعه شناسان تاریخی، تشکیلات اجتماعی در هزارۀ سوم قبل از میلاد بر پایه مادر سالاری بود. و تبار مادر نقش اصلی را در قوانین ارث و کسب تاج و تخت شاهی نقش عمده ای داشت. تندیس ملکه ناپیراسو در شوش شاهد این مدعا است.

 تندیس شهبانو ناپیراسو  کشف شده در شوش

نقش زنان در جنگ ها و مبارزه علیه دشمنان کشور

4) گزارش های مورخین باستانی نظیر هرودت و نیز گلنوشته های باروی تخت جمشید اسناد معتبر و مهمی برای نشان دادن وضع زنان در عهد هخامنشی اند. بنابر گزارش جرج کامرون، زنان ایرانی در عهد هخامنشی در پیروزی پارسها به رهبری کوروش بر ایشتوویگوی مادی نقش اساسی داشتند (کامرون 170). ار عهد اردشیر هخامنشی هنگامی که شهر سینوپه در محاصره بود زنان شهر ضمن تحریک مردان به مقاومت، خود سلاح برگرفتند و بر دیوارهای شهر رفتند و قدرت خود را به دشمن نشان دادند و از شهر خود به خوبی دفاع کردند.

5) شواهد بسیاری مبنی بر توانایی زنان در مبارزه علیه دشمن و تربیت نظامی و جنگاوری آنان موجود است. نقوش برجسته بازمانده از این عهد نشان می دهد که زنان در مراسم شکار شرکت داشتند و مهارت کافی در تیراندازی، سواری و پرتاب نیزه داشتند. زنان همچنین در مناسبت های درباری و سفرهای رسمی حضور داشتند.

6) آرتمیس، زنی از اهالی هالیکارناس (سوریه فعلی) بود که به سپاه هخامنشی پیوست. وی فرمانده ناوگان جنگی خشایارشا بود و شاه هخامنشی در شوراهای نظامی با او مشورت می‌کرد. تمیستوکل آتنی از این فرمانده بزرگ بیم داشت و یونانی ها با او دشمنی بسیار داشتند.

7) در عهد هخامنشی شواهدی مبنی بر آموزش زنان و توانایی های علمی و تربیتی آنان در دست است. نقش آموزش و پرورش به گونه ای بود که زنان در خانواده تعالیم دینی و اخلاقی را می آموختند و می‌توانستند به مقام قضاوت برسند. در دینکرد تصریح شده که زنانی که تحصیل حقوق کرده‌اند برای مقام قضاوت بر مردان تحصیل نکرده ترجیح دارند. زنان می توانستند حرفه روحانیت داشت باشند. زنان وظیفه نگهبانی از آتش و سمت زئوتر را نیز به عهده داشتند. برخی دانشمندان اختراع خط میخی فارسی باستان را به آتوسا ملکه هخامنشی نسبت می دهند.

نقش اجتماعی زنان

8) ظاهرا حقوق زنان متخصص در زمان هخامنشی با مردان مساوی بود. بنابر گلنوشته های تخت جمشید زنان گاه سرپرست یک گروه از کارگران بودند و بیش از مردان حقوق دریافت می کردند. افزون براین، زنان به عنوان مادر و همسر از مقام ارزنده ای برخوردار بودند. هرودت می نویسد که مقام زنان نزد ایرانیان بهتر  از ملل دیگر بوده است. نمونه ای از شواهد مربوط به مقام زن چنین است:

- شهری به نام مروئه، زن کمبوجیه بنا شده بود.

- انجام فرائض دینی برای زنان و مردان یکسان بود.

- پاداش ها و مجازات ها برای زنان و مردان یکسان بود.

- مدیرین خانه و تربیت فرزندان به عهده زنان بود.

- زنان در ایالت پارس بر مزارع خود تسلط کامل داشتند و آن را به خوبی اداره می کردند.

- نقش اقتصادی زنان در خانواده اهمیت فراوانی داشت. بافندگی، ساخت ظروف، کشاورزی و ...

عهد اشکانی

9) معبد آناهیتا در این زمان برای ستایش او برپا شد. تندیس‌های متعددی از استخوان در نسا به‌دست آمده که اهمیت ستایش ایزد بانوان را تایید می کند. همچنین، شواهدی از نفوذ زنان در امور سیاسی وجود دارد. زنان در کنار مردان به مبارزه علیه دشمنان میهن می ایستادند. زنان خانواده شاهی، مانند مردان تاج بر سر داشتند.

معبد آناهیتا در کنگاور

عهد ساسانی

10) در عهد ساسانی آتشکده‌هایی به نام زنان برپا شد که نشان دهندۀ توجه بیشتر به زنان است. رام بهشت، زن ساسان، موبد معبد ناهید در استخر بود. نقش ناهید در نقش برجسته‌های این دوره قابل رویت است. تصویر ایزدان دیگری نظیر نیکه "ایزدبانوی پیروزی" در تاق بستان وجود دارد.

11) همسر شاپور اول به نام دینک، شهبانوی میشان لقب داشت. نام روتک، مادر اردشیر و شاهپور دختک همسر بهرام دوم در کتیبه ها آمده است.

12) پوراندخت و آزرمیدخت از شاهان عهد ساسانی بودند و حضور آنها در این مقام نشان دهندۀ مقام زن در این عصر است.

13) زنان در عهد ساسانی به آموزش فنون جنگی و آیین چوگان می پرداختند. آنان به سرداری سپاه می‌رسیدند. نمونه آن گردیه است که خود سردار سپاه ساسانی بود.

14) تصویر زنان در نقش برجسته ها:

- تصویر دینک بر نگینی در موزه بریتانیا.

- در نقش برجسته تاجگذاری اردشیر دو تن از بانوان ساسانی دیده می شوند.

- نقش بانوی بانوان در نقش برجسته بهرام دوم در برم دلک.

- نقش شاپور دختک در نقش برجسته بهرام دوم در سرمشهد.

- نقش آذر آناهید در نقش رجب در تصویر شاپور یکم.

- در دیوارنگاره‌های پنجکنت زنان جنگجویی نقش شده که در حال مبارزه برای دفاع از سرزمین خوداند.

- نقش زنان بر روی سکه‌ها نظیر سکه بهرام دوم و همسر او شاپور دختک.

- زنان درباری مهرهای مخصوص خود داشتند. 

- در کتاب ششم هرودیان نکاتی نیز دربارۀ امور نظامی ایران در اوایل عصر ساسانی نقل شده که بر اساس آن ایرانیان در صورت لزوم برای مقابله با دشمنان، بسیجی عمومی از همهء مردان و گاه‌همچنین زنان می‌دادند.

ج. زنان دلاور در شاهنامه

15) زنان در شاهنامه به چهرۀ شاه، شهبانو، شاهدخت، گنجور، فرستاده، پهلوان، سپهسالار، معشوقه و مادر نمودار شده اند.

الف- شاهان: زنان به مقام شاهی می‌رسند. همای دختر بهمن اردشیر با اقتدار به سلطنت می‌رسد. نیز پوراندخت و آذرمیدخت از شاهان ایران‌اند. قیدافه ملکه اندلس و مادر تلخند و گو خردمند و با تدبیر ملکه بخشی از هندوستان است. درباره  همای می گوید:

همای آمد و تاج بر سر نهاد

یکی راه و آیین دیگر نهاد

ب – شهبانوان: سیندخت همسر مهراب کابلی، یکی از شخصیت‌های ارزنده شاهنامه است.  وی زنی با تدبیر و خردمند همراه با عواطف زنانه و مادرانه است و نمونه زن کامل ایرانی است.

- مادر سیاوش که از تبار فریدون است از زنان نامدار و ارزنده حماسه ملی ایران به شمار می رود.

- کتایون همسر گشتاسب و دختر قیصر روم و مادر اسفندیار است. فردوسی در باره او می‌گوید:

یکی بود مهتر کتایون به نام       خردمند و روشندل و شادکام

- ناهید دختر فیلقوس و همسر داراب، روشنک، همسر اسکندر؛ سپینود، همسر بهرام گور؛ گردیه پهلوان، خواهر بهرام چوبین؛ شیرین همسر خسروپرویز از چهره‌های شاخص شهبانوان ایرانی در شاهنامه‌اند.

ج – شاهدخت‌ها: مشهورترین این چهره‌ها ارنواز و شهرنواز، دختران جمشید که هزار سال در اسارت ضحاک به سر می برند و سرانجام به یاری فریدن آزاد می شوند؛ همای و به آفرید، دختران گشتاسب؛ روشنک دختر دارا؛ نوشه از تبار نرسی است.

د – گلنار از گنجوران نامدار در شاهنامه است. وی که کلید زندان شاپور ذوالاکتاف را در دست دارد به انگیزه میهن‌پرستی  او را از زندان می رهاند.

ه – فرستادگان: سیندخت، گلشهر و همسر گشتاسب از کسانی‌اند که ماموریت‌های سیاسی می‌یابند و توانایی زنان ایرانی را در انجام ماموریت‌های مهم نشان می‌دهند.

و – پهلوانان: یکی از مشهورترین پهلوانان و دلیر زنان شاهنامه گردآفرید دختر گژدهم است که نبرد او با سهراب از جذاب‌ترین تابلوهای این اثر سترگ به شمار می رود. یکی دیگر از اینگونه چهره‌ها گردیه خواهر بهرام چوبین است. وی با سپاهیان خاقان چین نبردی جانانه می کند و بعد ها شرح این نبرد را در دربار خسرو پرویز ارائه می دهد.

ز – سپهسالار: گردیه از زنانی است که پس از کشته شدن بهرام چوبین از سوی سپاهیان وی به عنوان سردار و سپهسالار برگزیده می شود. وی در نهایت مهارت و توانایی سپاه را سامان می بخشد. گزارش سرداری این زن یکی از زیباترین بخش‌های شاهنامه است.

ح -   مادر: یکی از ویژگی های ارزندۀ زنان در شاهنامه نقش آنان به عنوان دلبری زیبا و مادری نمونه است. نمونه‌ای از این دلبران رودابه ، تهمینه، منیژه، گلنار و شیرین اند و از جمله مادران بلندآوازه فرنگیس، کتایون، روشنک، جریره، تهمینه، رودابه، و فرانک اند.

رویهم رفته شخصیت زنان در شاهنامه به جز سودابه مظهر فداکاری، وفاداری، خرد، شرم و بزرگ منشی است. آنان در برابر دشمن چهره ای پهلوانی و ستیزنده دارند.