اخلاق، در نسبت با «دیگری» معنا می‌یابد / محمدرضا بهشتی

1393/9/1 ۰۹:۲۰

لسفه اخلاق وقتی معنا می‌یابد كه نسبت با دیگری به نحوی باشد كه دیگری نه به عنوان موجودی در تقابل با ما و محدود‌كننده ما باشد بلكه ما او را به عنوان خود ببینیم

فلسفه اخلاق وقتی معنا می‌یابد كه نسبت با دیگری به نحوی باشد كه دیگری نه به عنوان موجودی در تقابل با ما و محدود‌كننده ما باشد بلكه ما او را به عنوان خود ببینیم

متاسفانه جایگاه «فلسفه اخلاق» به لحاظ فهمی كه در مناسبات انسان‌ها و جوامع با یكدیگر دارند، در جهان امروزی بسیار كمرنگ است و این مساله در كشور ما بیشتر نمود پیدا كرده است. فلسفه وقتی پرسش‌هایش جدی می‌شود و اندیشه‌ها در آن فعال می‌شود، پاسخ‌هایش نیز اهمیت بیشتری می‌یابد كه این مساله از زندگی برمی‌خیزد و به زندگی بازمی‌گردد. اگر ما نقطه عزیمت خود را در یك مساله مبتلا به فرد و جامعه در زندگی در نظر بگیریم و به‌گونه‌یی حركت كنیم كه به نقطه عزیمت‌مان دوباره برنگردیم با مشكل مواجه می‌شویم. جا دارد در اینجا به مفهوم اخلاق در تاریخ فلسفه اشاره كنم. بحث حكمت یا سوفیا در تقسیم‌بندی كه در دوره یونان باستان ارایه می‌شد به سه شاخه دانایی نظری، فلسفه عملی و دانش صناعی تقسیم شده است. دانایی نظری برترین دانش‌ها بود و فلسفه عملی یا حكمت عملی نیز به دانایی عملی‌ای كه در رابطه فرد با دیگری در حوزه اخلاق مطرح می‌شد برمی‌گشت. اما دسته سوم در سده‌های اخیر آنچنان نحیف شده بود كه از تقسیم‌بندی خارج شد و آن دانش فنایی بود. در بین این سه دسته دانش عملی و فلسفه اخلاق بیشتر مورد توجه بوده است و همواره بین دانش عملی و فلسفه اخلاق پیوند وجود داشته است. برای نخستین‌بار در سنت فلسفی مساله «غیر» یا «دیگری» توسط افلاطون مطرح شد. افلاطون در محاورات متاخرش به این مساله توجه كرده است. او در محاوره سوفیست خود به سراغ تعریف سوفیست می‌رود همانطور كه می‌دانید فیلوسوفیا به معنی دوستدار دانایی یا تلاش برای از آن خود كردن دانایی است این بحث در آن زمان در مقابل كسانی مطرح شد كه فكر می‌كردند دانایی را دارند و آن را می‌توانند در اختیار دیگران قرار بدهند و از این طریق پاداشی را هم دریافت كنند. در برابر این افراد اندیشه فیلوسوفیایی می‌گفت دانایی به تملك افراد در نمی‌آید مگر اینكه كسی ادعای خدایی بكند. بنابراین كسی دانایی را ندارد كه بتواند آن را در اختیار دیگران قرار دهد و از این طریق پولی هم دریافت كند. این گروه سوفیست‌ها را افرادی می‌دانستند كه می‌خواهند بر سر مردم كلاه بگذارند. سوفیست‌ها معتقدند گزاره غیر صادقانه نداریم. و اگر كسی یك گزاره مانند معدوم یا ناموجود است، را مطرح كند از دیدگاه آنها تناقضی نگفته است. اما افلاطون می‌گوید این گزاره در حالتی درست است كه این عدم را، عدم ملكه در نظر بگیریم. ارسطو چهره بعدی است كه درباره دیگری سخن می‌گوید. او معتقد است چیزی خودش است و غیرچیزهای دیگر و وحدت غیر به هر موجودی تعلق می‌گیرد. اما در اندیشه افلوطین كار تفكیك بین همان و غیر است، آنچه وجود دارد در اینجا احد نامیده می‌شود و در آن غیریت راه ندارد اما تمام چیزهایی كه در مراحل بعدی قرار می‌گیرند غیر‌احدیت هستند. مساله «دیگری» از عصر جدید نمودی دیگر یافت. در این دوره اندیشمندان مانند فیخته و هگل به این مساله پرداخته‌اند. نزد فیخته مساله دیگری بدین گونه است كه من باید خودش، خودش را تثبیت و وضع كند و بعد دیگری را وضع كند. هگل نیز این مساله را درباره روح مطرح می‌كند نقشی كه مفهوم غیر در همه اینها دارد این است كه غیر، احدی است كه بیرون از من معنا می‌یابد و من با غیر محدود می‌شود. هگل درباره آزادی می‌گوید آزادی بدون حد معنا ندارد. همچنین هگل درباره داستان عشق نیز بیان می‌كند معشوق در داستان عشق حد و غیر است اما در عین حال عاشق خودش را با عشق تعریف می‌كند. بعدها بعد از هگل نیز اندیشمندانی مانند فویرباخ درباره این مساله صحبت كرده‌اند. بار دیگر به عرصه فلسفه اخلاق باز گردیم كه یكی از مهم‌ترین مسائل این است كه اگر در اخلاق دیگری را غیر ببینیم كه غیر از ما است و من خود را در تخالف او ببینم در این صورت آیا برقراری نسبت اخلاق یا چنین چیزی ممكن است؟ در سه دهه اخیر این مساله مطرح شده كه آیا ما در برابر غیر فراتر از انسان‌ها مانند طبیعت مسوولیت داریم. فلسفه اخلاق وقتی معنا می‌یابد كه نسبت با دیگری به نحوی باشد كه دیگری نه به عنوان موجودی در تقابل با ما و محدود‌كننده ما باشد بلكه ما او را به عنوان خود ببینیم. در اینجا این سوال را باید از خودمان بپرسیم كه آیا در تعریف ما از خودمان دیگران هم جایی دارند. اگر چنین چیزی وجود نداشت در مقابل دیگران شكننده خواهیم بود.

روزنامه اعتماد