گره‌ای که با «خودآگاهی» گشوده می‌شود / دکتر رضا داوری اردکانی

1393/7/28 ۰۹:۳۸

وقتی گفته شود علم تکنولوژیک عنصر لازم قوام جهان متجدد بوده است، شاید این حرف مشهور را تکرار کنند که علم جهانی و بشری است و ربطی به تجدد ندارد و اگر بپرسید پس اجزای مقوم تجدد چیست و تجدد چگونه قوام یافته و چرا رسم و شیوه زندگی متجدد رسم و شیوه زندگی در سراسر روی زمین شده است، همه اینها را به اغراض سیاسی باز می‌گردانند. اینکه غرب با اعمال قدرت نظامی و سیاسی و با تبلیغات و ساختن و صادر کردن فیلم‌ها و اشیای مصرفی و به قولی که به شوخی شبیه است با اسباب‌بازی‌های تبلیغاتی، فرهنگ اصیل اقوام را از نظر آنها انداخته و فرهنگ خود و مخصوصاً لاابالی‌گری و ترک رسوم و بی‌اعتنایی به سنن قومی و دینی و فضایل اخلاقی را القا و تحمیل کرده است، به یک اعتبار و تا حدی درست است ولی مهم این است که بدانیم غرب چگونه و با چه نیرویی از عهده این کار برآمده و توانسته فرهنگ اقوام را بپوشاند و مردم جهان را میان گذشته خود و رسوم جهان جدید سرگردان کند

وقتی گفته شود علم تکنولوژیک عنصر لازم قوام جهان متجدد بوده است، شاید این حرف مشهور را تکرار کنند که علم جهانی و بشری است و ربطی به تجدد ندارد و اگر بپرسید پس اجزای مقوم تجدد چیست و تجدد چگونه قوام یافته و چرا رسم و شیوه زندگی متجدد رسم و شیوه زندگی در سراسر روی زمین شده است، همه اینها را به اغراض سیاسی باز می‌گردانند. اینکه غرب با اعمال قدرت نظامی و سیاسی و با تبلیغات و ساختن و صادر کردن فیلم‌ها و اشیای مصرفی و به قولی که به شوخی شبیه است با اسباب‌بازی‌های تبلیغاتی، فرهنگ اصیل اقوام را از نظر آنها انداخته و فرهنگ خود و مخصوصاً لاابالی‌گری و ترک رسوم و بی‌اعتنایی به سنن قومی و دینی و فضایل اخلاقی را القا و تحمیل کرده است، به یک اعتبار و تا حدی درست است ولی مهم این است که بدانیم غرب چگونه و با چه نیرویی از عهده این کار برآمده و توانسته فرهنگ اقوام را بپوشاند و مردم جهان را میان گذشته خود و رسوم جهان جدید سرگردان کند. این قبیل سخنان بیشتر سیاسی است و اگر در سیاست وجهی داشته باشد، در عالم نظر و فرهنگ در معرفی غرب و تجدد غربی اعتباری ندارد و چون مانع شناخت درست جهان موجود می‌شود، اتخاذ تدابیر سیاسی را دشوار می‌سازد. چنان که این تلقی در طی دو قرن اخیر بسیاری از اقوام آسیایی، آفریقایی و امریکای لاتین را از مواجهه آگاهانه با تجدد و طی راه درست در سیاست و اقتصاد و فکر و فرهنگ و تکنولوژی بازداشته است.

جهان توسعه‌نیافته چون می‌بیند علم را می‌تواند بیاموزد و دانشمندان بزرگ هم دارد، به دشواری می‌تواند بستگی علم به تجدد و نیازش به شرایط خاص فکری و فرهنگی را دریابد و آن را به این جهت همه‌جایی و مستقل از شرایط فرهنگی می‌داند. البته وجود دانشمندان بزرگ در جهان توسعه‌نیافته غنیمتی بزرگ است و چه بسا که مقدمه جهشی در توسعه باشد. اما چنان نیست که ضرورتاً به توسعه اقتصادی- تکنیکی بینجامد. بعضی پژوهش‌های بالنسبه مهم هم که اخیراً در بیوتکنولوژی و نانوتکنولوژی صورت گرفته است، در صورتی می‌تواند مایه امیدواری باشد که جایی در نظام علم و تکنولوژی پیدا کند و صرفاً نتیجه علاقه و توجه دولت و حکومت یا دنباله و اتمام پژوهش‌های دوران تحصیل چند پژوهشگر با استعداد و دانشمند نباشد.

درست است که جهان توسعه‌نیافته کم و بیش به علم رغبت و علاقه و حتی گاهی اعتقاد دارد اما این رغبت کمتر ناظر به گذشت از وضع توسعه‌نیافتگی و بیشتر رغبت و علاقه روان‌شناسی و اخلاقی- سیاسی است. این جهان در صورتی از وضع کنونی‌اش خارج می‌شود که علم را در نسبت‌اش با زمین و زمان بطلبد و فرهنگ مناسب علم را بشناسد و بتواند آن را در جای خود و در پیوستگی با تکنولوژی دریابد. مردمی که علم و ادب و سیاست و تکنولوژی را بی‌توجه به پیوستگی‌شان با یکدیگر به صورتی جدا جدا، اخذ کرده‌اند اشیا و امور همه در نظرشان پراکنده می‌نمایند و این پراکندگی ممکن است در خاطرشان نیز انعکاس ‌یابد. پراکندگی چیزها و خاطرها را با تدابیر جزئی و جزئی‌بینی نمی‌توان علاج کرد. گره این مشکل با «خودآگاهی» گشوده می‌شود و اگر «روشنفکران» را «مظاهر خودآگاهی» ملت خویش بدانیم، باید نزدیک‌شدن دانشمندان را به روشنفکران غنیمت بشماریم.

٭ رئیس فرهنگستان علوم و چهره ماندگار فلسفه

روزنامه ایران