مساجد و مشروطه به روایت مسجد جامعی

1393/5/15 ۰۸:۴۱

مشروطه پر از نام‌های بزرگ است؛ نام‌هایی که هر بار با رسیدن تقویم به تاریخ چهاردهم مرداد، خود را یادآوری می‌کنند؛ از آنها که نقش‌آفرین حوادثی چون صدور فرمان مشروطیت، برگزاری اولین مجلس، به توپ بستن مجلس، فتح تهران، قیام تبریز، قیام عشایر و هزار‌ویک واقعه دیگر بودند تا آنها که نام‌شان به واسطه گفتمان مشروطه امروز بر سر زبان‌هاست؛ از «تاریخ مشروطه» کسروی تا نویسنده کتاب «تاریخ بیداری ایرانیان»؛ ناظم‌الاسلام کرمانی. با این همه انگار پرونده مهم‌ترین رویداد قرن اخیر ایران، همچنان باز است و هنوز می‌شود در بعضی مکان‌ها و جغرافیاهای خاص، رد این حضور زنده را باز یافت.

سعید برآبادی: مشروطه پر از نام‌های بزرگ است؛ نام‌هایی که هر بار با رسیدن تقویم به تاریخ چهاردهم مرداد، خود را یادآوری می‌کنند؛ از آنها که نقش‌آفرین حوادثی چون صدور فرمان مشروطیت، برگزاری اولین مجلس، به توپ بستن مجلس، فتح تهران، قیام تبریز، قیام عشایر و هزار‌ویک واقعه دیگر بودند تا آنها که نام‌شان به واسطه گفتمان مشروطه امروز بر سر زبان‌هاست؛ از «تاریخ مشروطه» کسروی تا نویسنده کتاب «تاریخ بیداری ایرانیان»؛ ناظم‌الاسلام کرمانی. با این همه انگار پرونده مهم‌ترین رویداد قرن اخیر ایران، همچنان باز است و هنوز می‌شود در بعضی مکان‌ها و جغرافیاهای خاص، رد این حضور زنده را باز یافت.

عبدالحسین صنعتی‌زاده در کتاب «روزگاری که گذشت» شعر فتح‌الله فواد را اینچنین در وصف مشروطه روایت می‌کند: «آخر ظلم و ستم اول عدل و داد است/ جشن مشروطیت و ماتم استبداد است/این چه عید است که از مومن و ترسا و یهود/گوش افلاک پر از بانگ مبارکباد است». این شاید از معدود روایت‌های تهرانی جشن مشروطه باشد، چراکه هنوز بسیاری مشروطه را در پیوند عمیق خود با تبریز و شجاعت دلیرانش می‌شناسند و کمتر یادی از تهران و عمارت‌هایی می‌شود که مشروطه را جان بخشیدند.

احمد مسجدجامعی، در حالی که در کوچه‌پس ‌کوچه‌های بازار تهران قدم می‌زند، توضیح می‌دهد که «مسجد جامع» بازار تهران تا چه حد در قیام مشروطه نقش‌آفرین بوده: «مسجد جامع، مسجدی نقش‌آفرین در تحولات اجتماعی و سیاسی بازار بود تا جایی که مسجد شاه در تقابل با این مسجد ساخته شد اما هیچ‌گاه نتوانست به آن جایگاه اجتماعی دست پیدا کند.» او شرح می‌دهد که حتی ساختار معماری این مسجد هم در تحولات مشروطه بی‌تاثیر نبوده تا آنجا که شبستان‌های مختلف مسجد جامع، همواره محل بحث و تبادل‌نظر، پیرامون مسایل روز بوده و جایگاه اجتماعی و سیاسی‌اش باعث شده که در زمان مشروطه، محل نگاه‌های مختلف سیاسی و آگاهی‌رساندن به مردم درخصوص این مقوله باشد. مسجدجامعی که خود در این محله تهران به دنیا آمده و بزرگ شده، روایت می‌کند از روزگاری که در «مسجد سلطانی» و «مسجد شاه» هم نماز جمعه تهران خوانده می‌شده اما رسم بوده که در روزهای جمعه، نمازگزاران، نماز ظهر و عصر را در مسجد جامع می‌خوانده‌اند و علاوه بر حضور بیشتر و مستمر مردم در این مکان روحانی، زمینه انتشار اخبار مربوط به مشروطه نیز به وجود آمده است: «در ماجرای دست‌اندازی گریبایدوف به همسران گرجی‌تبار مردم تهران و در طول روزهای قیام مشروطه‌خواهی، بسیاری از حرکت‌های مردمی از این مسجد آغاز شد و بعدها نیز، مسجد جامع تهران در وقایع سیاسی چون قیام 15خرداد، قیام نفت و قیام‌هایی از‌این‌دست، نقش مهم و کلیدی عهده‌دار بود.» به گفته او، با وجود آنکه در مسجد جامع بازار تهران، ائمه جماعات مختلفی با نظرات متفاوت حضور داشتند اما هیچ‌کدام نظرات یکدیگر را رد نمی‌کردند و این به نوعی شاید یادآور همان تکثری بود که مشروطه‌خواهان به دنبال آن بودند تا روایت‌های خرد جای روایت‌های کلان را بگیرد.  روایت خرد مشروطه، امروز اما به نحو دیگری در تهران زنده است؛ تقابل با مرگ نظام مردمسالار، تقابل شهروندان با ماشین‌هایی که شهر را احاطه کرده‌اند، تقابل با تصمیم‌هایی که در حال نابودی خاطره طهران هستند و تلاش برای حیات مدنی شهر زیر سایه نگاه پولکی و اقتصادی به آن. روایت امروز از مشروطه در نزد تهرانی‌ها، روایت ادامه‌دادن قیام پدران‌شان برای رسیدن به قانون‌سالاری است.

روزنامه شرق