ترجمه اساس اشتقاق فارسی به روایت دکتر جلال خالقی مطلق

1393/4/21 ۱۰:۴۶

اردیبهشت سال جاری و همزمان با فرا رسیدن روز بزرگداشت فردوسی، دکتر جلال خالقی مطلق به دعوت دانشگاه های ایران به زادگاهش آمد تا به سخنرانی دربارۀ فردوسی و شاهنامه بپردازد. حضور این مصحح توانا در ایران، فرصتی شد تا ضمن دیدار با او، گفت گویی نیز با محور تصحیحات صورت گرفته از شاهنامه انجام دهیم. دکتر خالقی مطلق در این گفت و گو همچنین از تکمیل ترجمۀ کتاب ارزشمند اساس اشتقاق فارسی و انتشار آن خبر داد.

سیده معصومه کلانکی: اردیبهشت سال جاری و همزمان با فرا رسیدن روز بزرگداشت فردوسی، دکتر جلال خالقی مطلق به دعوت دانشگاه های ایران به زادگاهش آمد تا به سخنرانی دربارۀ فردوسی و شاهنامه بپردازد.

حضور این مصحح توانا در ایران، فرصتی شد تا ضمن دیدار با او، گفت گویی نیز با محور تصحیحات صورت گرفته از شاهنامه انجام دهیم. دکتر خالقی مطلق در این گفت و گو همچنین از تکمیل ترجمۀ کتاب ارزشمند اساس اشتقاق فارسی و انتشار آن خبر داد.

گفت و گویی که در ادامه می خوانید سرگذشت ترجمه و انتشار این کتاب از زبان دکتر جلال خالقی مطلق است.

***

آقای دکتر با خبر شدیم سرانجام با تلاش های بی وقفه شما ترجمه کتاب اساس اشتقاق فارسی به پایان رسیده است. صحبت را دربارۀ ترجمه این کتاب آغاز بفرمایید.

اساس اشتقاق فارسی تاریخچۀ بسیار طولانی دارد. اولین بار که غربی ها آستین را برای ریشه شناسی زبان فارسی بالا زدند قرن نوزدهم بود . کسانی مثل فردریش مولر آلمانی و لاگار فرانسوی پیشنهاداتی داشتند که در مجلات منتشر می شد. بعد از این زمان، کسانی در زمینۀ ریشه شناسی اقدام کردند که از همۀ آنها برجسته تر، مرحوم هنینگ بود که یادداشت هایی با واسطۀ مرحوم مینوی تهیه کرده بود. اولین بار مرحوم دکتر پرویز ناتل خانلری به من پیشنهاد کرد کتاب اساس اشتقاق فارسی تألیف پاول‌ هرن‌ و هاینریش‌ هوبشمان‌ را به فارسی ترجمه کنم که در آن زمان به صورت جلد اول کتاب به چاپ رسید و مجلدات دیگر به صورت فیش نویسی باقی ماند. بعدها دو ناشر در این بین علاقه مند شدند که کار را منتشر کنند اما به دلیل هزینۀ بالای کار موفق به انتشار آن نشدند و حدود ده سال قبل نشر مهرافروز در اصفهان هزینه چاپ را پذیرفت و ما در تهران حروف چینی را آغاز کردیم.

در حقیقت نخستین مشوق شما برای ترجمه این اثر مرحوم ناتل خانلری بودند؟

یادم است در آن زمان به مرحوم ناتل خانلری گفتم ترجمه هُرن بدون هوبشمان کار زائدی است و به همین دلیل هر دو اثر را ترجمه و بخش‌ هایی به آنها افزودم. هر دو ایران ‌شناس شواهدی از فارسی و پهلوی نمی‌آوردند، به همین دلیل واژه‌هایی از فارسی، پهلوی و گاه مانوی به آن افزوده و تکمیل کردم. در آن دوران هنوز تصحیح شاهنامه را آغاز نکرده بودم و همسرم با ماشین تحریر به سختی آن را انجام می‌داد اما با وقوع انقلاب، چاپ این اثر متوقف شد تا اینکه زنده‌یاد دبیری که به فرهنگ فارسی علاقه‌مند بود، پیگیر انتشار آن شد و تا دو ماه دیگر در اختیار علاقه‌مندان قرار خواهد گرفت.

با توجه به اینکه از دوران هرن مدت زیادی گذشته است به عقیده شما اساس اشتقاق فارسی امروزه تا چه اندازه در میان اهل تحقیق اعتبار دارد.

دهۀ پایانی سدۀ 19 و آغاز دهۀ 20 دوران زرین ایران‌ شناسی بود. در این دوران دانشمندان با پشتوانۀ علمی، ایران‌شناسی را پیش گرفتند که در این میان هُرن و هوبشمان جایگاه ویژه‌ای دارند و ریشه ‌شناسی آنها در رأس قرار گرفته است. زبان فارسی شعبه‌ های مختلفی دارد که برای برخی از آنها که در قد وقامت فارسی نیستند، ریشه‌شناسی نوشته شده اما چنین فرهنگی برای این زبان تاکنون نوشته نشده بود. اساس اشتقاق در حال حاضر نود درصد اعتبار دارد و محققانی دربارۀ این اثر پژوهش و نقد کردند و امیدوارم آن را بیشتر تکمیل کنند.

مواردی که شما در مجلد جدید انجام داده اید در متن اعمال شده است یا در پاورقی؟

این موارد هم در متن است و هم در پاورقی. در این مجلد، نخست متن هرن آمده و بلافاصله کتابی که هاينريش هوبشمان آن را به نام «اساس اشتقاق فارسي» ترجمه کرد. پاورقی ها به صورت جدا آمده است و من نیز با نشانۀ «م» یعنی مترجم آن را به صورت شواهد فارسی و عربی جدا کرده ام.

در حال حاضر فعالیت هایی که در زمینه ایرانشناسی می شود را چگونه ارزیابی می کنید. آیا نسل جدید پژوهشگران شرق شناس توانسته اند در مطالعات ریشه شناسی گام های مؤثری بردارند؟

برخلاف نسل‌های درخشان و نابغه‌ ای که تا پیش از این فعالیت می‌کردند، نسل جدید با زبان فارسی آشنایی ندارند و به همین دلیل از پژوهش ‌هایی که در ایران انجام می‌شود آگاه نبوده و مطالعات ایران را مدنظر ندارند و آنچه پیش‌تر در ایران کار شده، به‌عنوان اثری جدید منتشر می‌کنند که مساله ناراحت‌کننده‌ای است. چنین پژوهشگرانی که اطلاع از زبان فارسی ندارند نمی‌توانند درباره تاریخچه آن بنویسند اما برتری آنها بر پژوهشگران ما، دسترسی به منابع غربی است که ما آنها را در اختیار نداریم.

با این حال باید بگویم که پژوهشگران ما که به هوش و لیاقت آنها اعتقاد دارم، متاسفانه حوصله و وقت کافی برای مطالعه تمامی منابع نمی‌گذارند و دلیل آن نیز تاثیری است که مقاله نوشتن روی رتبه‌گیری استادان در دانشگاه دارد، بنابراین استادی که باید مقاله‌ای علمی و پژوهشی بنویسد، فرصت کمتری برای آن می‌گذارد که نتیجه آن تالیف مقاله‌های بازاری است.

میراث مکتوب