خیام؛ از ریاضی تا رباعی

1398/2/28 ۱۲:۳۰

28 اردیبهشت روز بزرگداشت حکیمی است که می‌گویند در 427 هجری در همین روز در نیشابور زاده شد؛ بزرگی که به رباعیاتش شهره جهان شد اما در ریاضیات و نجوم نیز به علم روزگار خود و حتی روزگار ما کم نیفزود.

28 اردیبهشت روز بزرگداشت حکیمی است که می‌گویند در 427 هجری در همین روز در نیشابور زاده شد؛ بزرگی که به رباعیاتش شهره جهان شد اما در ریاضیات و نجوم نیز به علم روزگار خود و حتی روزگار ما کم نیفزود.

اسرار ازل را نه تو دانی و نه من

وین حل معما نه تو خوانی و نه من

نام کاملش «غیاث‌الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری» بود و در زمانی به دنیا آمد که ترکان سلجوقی بر خراسان بزرگ تسلط داشتند.

** خیام و نجوم

به دعوت جلال الدین ملکشاه سلجوقی و وزیرش نظام الملک، سرپرستی رصدخانه اصفهان را برعهده گرفت و در مدت اقامت هجده ساله در اصفهان زیج ملکشاهی را تهیه (زیج=زیگ، جدول محاسبات نجومی) و در حدود سال 458 طرح اصلاح تقویم را تنظیم کرد و تدوینگر و بنیانگذار تقویم جلالی شد.

پیش تر شش گونه تقویم در حوزه تقویم مسیحی لحاظ می‌شد که تقویم «چرخه خورشیدی»، قدیمی‌ترین آنها بود. تقویم دیگر «ژولیان» با مبدا سال 45 قبل از میلاد است. دیگری تقویم «سزار» اسپانیاست با مبدا سال 38 پیش از میلاد. مبدأ تاریخ «اکسیون» هم سال اول قبل از میلاد است و البته مبدأ تقویم «پیسا» نیز سال یک قبل از میلاد است. بیشتر کشورهای جهان اکنون تقویم «گریگوری» در نظر گرفته می‌شود. سال قمری نیز 10 روز و شش ساعت و 11 ثانیه کوتاه‌تر از سال شمسی است. با تنظیم تقویم جلالی مقرر شد هر چهار سال یک روز بر تعداد روزهای سال افزوده شود و سال چهارم 366 روز محاسبه شود و پس از هر 28 سال (هفت دوره چهار ساله) به جای آنکه به آخرین ماه سال یک روز بیافزایند این روز را در نخستین دوره بعد یعنی دوره نهم اضافه کنند. به این ترتیب سال جلالی نزدیکترین به سال شمسی شد که 365 روز و 5 ساعت و 48 دقیقه و 64 ثانیه است.

**خیام و ریاضیات

خیام نیشابوری زیرنظر ابوطاهر قاضی القضات سمرقند، کتابی درباره معادلات درجه سوم نوشت و از آنجا که با نظام الملک طوسی رابطه خوبی داشت، کتاب را به او هدیه کرد. تحقیقات و مطالعات خیام در جبر نیز تحسین برانگیز است، کشف دیرهنگام رساله جبر او همچنین توفیقات ریاضیدانان در این حوزه از ریاضیات تنها موجب شگفتی اندیشمندان به سبب جنبه تاریخی آن شد. حتی این رساله را برجسته‌ترین کتاب جبر سده میانه می‌دانند.

اثبات اصل پنجم اقلیدس که شالوده هندسه اقلیدسی است از دیگر دستاوردهای علمی عمر خیام به شمار می‌رود. کشف و اثبات بسط دو جمله ای n^(a+b) همچنین ابداع روشی در به دست آوردن ضرایب منجر به نام‌گذاری مثلث حسابی بهانه ای بود تا نام خیام در کنار نام بزرگان دیگر علم چون نیوتن و پاسکال ثبت شود.

**خیام و شعر

خیام در زمان حیات، ریاضیدان و فیلسوف شناخته می‌شد و گویی هم‌عصرانش از رباعیاتی که امروز مایه شهرت جهانی اوست، آگاه نبودند. معاصران خیام نظیر نظامی عروضی یا ابوالحسن بیهقی از شاعری خیام یادی نکرده‌اند. قدیمی‌ترین کتابی که در آن از خیام شاعر یادی شده‌است، کتاب «خریدة القصر» از عمادالدین اصفهانی است که در سال 572 یعنی نزدیک به 50 سال پس از مرگ خیام نوشته شده است.

این اشعار تاثیر قابل توجهی بر شعر فارسی گذاشته تا آنجا که مضامین خاص شعر او بیانگر رویکرد فکری، جهان‌بینی و فلسفه حیات خیام در ادبیات به «مضامین خیامی» مشهور است.

داریوش شایگان متفکر و فیلسوف ایرانی معاصر معتقد بود؛ درک تفکر خیام، به‏ رغم سادگی گمراه‌کنندۀ آن، سخت دشوار است. به ماسه نرم می‏ ماند که از میان انگشتان فرو می ‏ریزد. هرچه در نگه‌داشتنش بیشتر بکوشی، زیر ظاهر دیدگاهی که در نگاه اول و از قرائت سطحی و اولیه آن دریافت می‏ شود، بیشتر از دستت فرو می ‏لغزد.

«پیام او روشن است: این جهان نه آغازی دارد و نه پایانی. همه‌چیز گذراست. مرگ در هر لحظه و آن در کمین است و در سرشارترین آنات زندگی بی‌رحمانه از کمین‏گاه خود برون می‏ جهد.»

شایگان در سخنرانی 21 شهریور 1396با عنوان «شب نیچه و جهان ایرانی»، گفته بود: جهان‏ بینی خیامی از وارون‌سازی کامل نظام هستی‌شناختی جهان حکایت دارد. خیام تنها شاعر-متفکر ایرانی است که نظام «افلاطونی» جهان را به‌کلی زیرورو می‏ کند. جابه ‏جاسازی خیام نوعی به ‌تعلیق درآوردن «آن» است که از استمرار می‏ گریزد، استمراری که تکرار و بازگشت ابدی پدیده‏ های مشابه است. اما آنکه بی‏ وقفه تکرار می ‏شود و بازمی‏ گردد، انسان نیست. خیام مدام تکرار می‏ کند که ما دیگر هرگز بر صحنۀ تماشاخانۀ جهان بازنمی‏ گردیم.

«زمان حضور برای خیام نه از مقولۀ بازگشت به مبدأ و اصل است، نه مطابق طرحی الهی به سوی غایتی خاص بسط می ‏یابد. بلکه «آنیّتی» است که از نمودها به‌وجود آمده است، و به مکث هایی که در برهوت «عدم» همچون واحه‏ های درنگ است، قطعه‌قطعه می‏ شود. آنی که مانند گسستی میان دو واقعه به ‌ناگاه ظهور می‌کند: گسستی میان آنچه بوده است و آنچه دیگر نیست، میان دست و دستۀ کوزه، میان «مگسی که پدید می‏آید و ناپدید می ‏شود»، میان دم و بازدم. مهلت و فرصتی به‌اندازۀ «گسست صاعقه آسا» میان آنچه پدیدار می ‏شود و آنچه در واقعیت وجود ندارد، یعنی به‌اندازه اجل.»

در کتاب «هزاران سال انسان» شامل اندیشه‌های دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی درباره 700 تن از عرفا، شعرا، فیلسوفان و نقادان در مورد خیام آمده است: جهان بینی خیام حاصل احاطه عمیقی است بر مجموعه معارف بشری عصر او، اما او به هیچ وجه میان فهم شعر خود و داشتن آن درجه از اطلاعات، رابطه ای ناگزیر برقرار نکرده و همچنین است جلال الدین مولانا. حکیم عمر خیام را اگر در تمام وجوه اندیشه، با فردوسی و ناصرخسرو نتوانیم از یک نوع بدانیم، در تکیه به «خرد» و بسیاری مبانی اندیشه، او را با ایشان از یک خانواده فکری می شناسیم.

«شعر خیام، اعتراض است به کارگاه خلقت، جامی است که عقل، آفرین می زندش. در ادب فارسی، یکی از بزرگترین آثار اندیشه بشری یعنی رباعیات خیام در قالبی به نام «رباعی» است. از این رو خیام مرکزی شده برای انتساب رباعی های عاشقانه و عارفانه، همان طور که هرچه رباعی مستانه و ملحدانه بوده است، به خیام انتساب یافته است و باید گفت خیام جز چند رباعی مسلم الصدور، از خود چیزی ندارد».

دیگر اثر ادبی اما منثور خیام، نوروزنامه است؛ کتابی درباره پیدایش جشن نوروز و آداب و رسوم آن. زنده یاد مجتبی مینوی که تصحیح و تحشیه این اثر را برعهده داشته در دیباچه این کتاب آورده است: نوروزنامه رساله ایست در بیان سبب وضع جشن نوروز و کشف حقیقت آن و اینکه کدام پادشاه آنرا نهاده و چرا آنرا بزرگ داشته اند. خیام از شاهان اساطیری و تاریخی ایران تا زمان یزدگرد شهریار یاد بسیار می کند و پیشه ها و رسوم و فنونی را که ایشان نهاده اند مطابق با روایاتی که در شهنامه‌ها آورده اند نقل می‌کند چنانکه گویی به خواندن شاهنامه فردوسی مداومت داشته.

رباعیات و نوروزنامه دو فضای غالب متفاوت را به نمایش می‌گذارند؛ آنگونه که محمود دولت آبادی معتقد است: خیام دو نوع نگاه به گذشته ایران دارد؛ یکی با دریغ و تاسف به ویرانی‌ها که در رباعیات متجلی شده و دیگر نگاه بازآفرینانه در احیای زیبایی‌ها و ارزش‌های از دست رفته در نوروزنامه.

** خیام؛ حکیمی همه چیزدان

قدیمی ترین کتابی که نامی از خیام به میان آورده و نویسنده اش هم عصر او بوده «چهار مقاله» نظامی عروضی است که خیام را در زمره منجمین گنجانده است.

«والنتین ژوکوفسکی» خاورشناس روس، خیام را با «ولتر» متفکر بزرگ فرانسوی و ابوالعلاء شاعر عرب مقایسه کرده است. «جورج سارتن» که برخی او را پدر علم می‌دانند حکیم نیشابور را ریاضیدانی بزرگ می‌شمارد.

حکیم خیام نیشابوری آثار ارزشمندی در علوم گوناگون تالیف کرده که میراث علمی ایرانیان محسوب می‌شود؛ میزان الحکمه (در فیزیک)، لوازم الامکنه (در هواشناسی)، رساله فی براهین علی مسائل الجبر و المقابله (در معادلات درجه سوم)، القول علی اجناس التی بالاربعا( نقش ریاضی در موسیقی)، رساله کون و تکلیف (حکمت خالق در خاق عالم)، رساله ای در بیان زیج ماکشاهی (نجوم)، رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات کتاب اقلیدس (در خطوط موازی و نظریه ی نسبت ها) و رباعیات (نزدیک به 200 رباعی).

امروز یکی از حفره های ماه به نام خیام است و در سال 1980 سیارکی به نام 'Omar Khayyam 3095' نامگذاری شده است.

عمر خیام نیشابوری سرانجام به سال 517 هجری بدرود حیات گفت و نیک نامی اش در سایه خدمات و تلاش‌های علمی به یادگار ماند.

منبع: ایرنا