1397/9/19 ۰۷:۴۴
بهار ۹۷ علاقه‌مندان به مولانا جلال‌الدین بلخی را ارمغان‌های گرانقدر به همراه آورد: مثنوی با تصحیح استاد گرامی جناب دکتر محمدعلی موحّد؛ ترجمۀ منظوم مثنوی بر وزن هجائی از دکتر حجابی قیرلانغیچ از ترکیه؛ و تجدید چاپ نثر و شرح مثنوی از مرحوم موسی نثری.
از یک سو شیر از دگر سو شمشیر
مسکین دل من میان شیر و شمشیر
هر یک از این ارمغان‌ها ویژگی و امتیاز خاصّ خود را دارد. تصحیح مثنوی با توجه به جایگاهی بسیار والا که استاد موحّد از نظر علمی و انسانی دارا هستند، در مرتبۀ نخست جای می‌گیرد. در مراسم رونمایی همین مثنوی در تبریز، گفتم: «اگر تا پایان سال ۱۳۹۶ هرکس سراغ مثنوی قابل اعتمادی را می‌گرفت، همه مثنوی تصحیح زنده‌یاد نیکلسون را معرفی می‌کردند؛ از سال ۱۳۹۷ تصحیح استاد موحّد، جای شایستۀ خود را همه جا پیدا خواهد کرد.» این تصحیح مزایایی ویژه دارد:
۱ـ در انتخاب کاغذ، قطع، صحافی و دیگر ظرایف طبع، ذوق تحسین برانگیزی مبذول داشته‌اند که از ناشران باید سپاسگزار بود.
۲ـ در مقدمۀ یکصد و شصت صفحه‌‌ای استاد موحّد همۀ سؤالات را دقیقاً طرح و بررسی کرده و پاسخ داده‌اند.
۳ـ فاصله‌هایی در جاهای خاصّ میانۀ ابیات مثنوی قرار داده‌اند که خوانندگان را راهنمایی کنند تا لحظه‌‌ای در اثنای مطالعۀ مثنوی درنگ کنند و به باریک‌اندیشی‌های ذهن مولانا توجه داشته باشد.
۴ـ دیباچه‌های هر شش دفتر، عبارات و ابیات عربی را اعراب‌گذاری کردهاند.
۵ـ نقطه‌گذاری در حدّ اعتدال است.
۶ـ از راه مقایسه با نسخه‌های مثنوی، اغلاط مسلّم مثنوی قونیه (نسخۀ مورخ ۶۷۷ق = الف) را تصحیح کردهاند.
۷ـ هر خوانندۀ مثنوی با در دست داشتن این نسخه و توجّه به پانوشت صفحات، ضبط تک‌تک نسخه‌ها را در اختیار خواهد داشت. مشخّصات نسخ مورد استفادۀ ایشان را به دست داده‌ایم.
آنچه در سطور زیر مطرح می‌شود، فی‌الواقع خلاصه‌ای از مقالۀ استاد موحّد است:
در میان متون نظم و نثر فارسی کمتر کتابی توان یافت که مبتلای تحریف یا تصرف کاتبان نشده باشد. مرحوم ملک‌الشعرای بهار در کتاب سبک‌شناسی مکرر به تحریفات و تصرفات کاتبان اشاره کرده است. می‌نویسد: «در جهانگشای اغلاط دیگر دیده شد که معلوم نیست در اصل چنان بوده است یا گناه کاتب است؟…» (سبک‌شناسی، ج۳، ص۹۱)؛ «موزونیی که در عبارات هست، کاتب غیرامین را به شبهه افکنده و پنداشته است که مگر مصراعی از بحر هزج و ترانه یا رباعی است، و به عادت خود (ع) یعنی علامت (مصراع) را پیش از آن افزوده است…» (همان، ص۹۰)
استاد موحّد نوشته‌اند مرحوم بدیع‌الزمان فروزانفر تحریف و تصرّف کاتبان را از عوامل زیر می‌دانسته است:
۱ـ قلّت آشنایی بسیاری از خوانندگان مثنوی در خارج از ایران با زبان فارسی.
۲ـ مسامحۀ مولانا در رعایت قواعد قافیه و… سعی کاتبان در اصلاح آن موارد.
۳ـ بی‌اعتنایی غالب متصوّفه نسبت به عبارات و الفاظ و تسلّط مولانا در این موردها.
۴ـ روایی مشرب شیعه در ایران و افزوده شدن اشعاری از آثار شیعه در مثنوی.
۵ـ گسستگی پدیدآمده بر اثر حملۀ مغول و پیدایی اختلاف فکر و طرز تعبیر میان متقدّمان و متأخّران.
استاد موحّد خود نیز عواملی دیگر بر آنها افزوده‌اند:
۱ـ ادبیات مهاجرت، تأثیر محیط جغرافیایی در زبان و بیان، همه به زبان فارسی سخن می‌گفتند؛ اما هر کس تعابیر و نمادهای خود را به‌کار می‌برد.
۲ـ زبان مولانا خود آمیزه‌ای از لغات و تعبیرات ناهمگون زبان فارسی بود.
۳ـ مطالعات وسیع و ژرف مولانا هم در ذهن و زبان او تأثیر داشت.
تحریف‌ها و تصحیح‌ها در مثنوی
کاتبان و مصحّحان به چند دلیل تحریفات و به اصطلاح اصلاحات اعمال کردهاند: از هر دلیل یک نمونه قید می‌کنم:
۱ـ به قصد زدودن الفاظ مستهجن و تعابیر ناسزا: در نسخۀ قونیه بیتی به صورت زیر آمده است:
عمر بیشم ده که تا گه می‌خورم
دایم اینم ده که بس بدگوهـرم
(ص۴۰۸)
بیت پس از تصحیح به صورت زیر نقل شده است:
عمر بیشم ده که تا زین می‌خورم
دایم اینم ده که بس بـدگوهـرم
(ص۱۰۵۱، دفتر پنجم، پانوشت بیت ۷۷۸)
۲- به منظور ساده‌تر کردن:
در نسخۀ قونیه، صفحۀ ۴۰۹ بیت زیر:
نیـست پیدا آن مـراحل را سـنام
نه نشان است آن منازل را نه نام
در نسخۀ م (۶۹۵) چنین نقل شده است:
نیـست پیدا اندر آن ره پا و گـام
(ص۱۰۵۲، دفتر پنجم، پانوشت بیت ۸۰۵)
۳- برای احتراز از سوءتفاهم:
در صفحۀ ۵۳۵ نسخۀ قونیه آمده است:
بر قـفای قـاضی افتادش نظر
از قفای صوفی آن بُد خوب‌تر
نسخۀ م (۶۹۵) بیت را به شکل زیر درآورده:
بـر قـفـای او بیـفتادش نـظر
(صفحۀ ۱۳۶۷، پانوشت بیت ۱۵۹۳)
نمونه‌های بیشتر این نوع تصحیف و تحریف‌ها را در مقدمۀ استاد موحّد باید دید.
*
یکی از مزیّت‌های عمده در این تصحیح اصلاح خطاها در تلمیحاتی است که به آیه‌ای یا حدیثی اشاره دارد و در نسخه‌هایی از مثنوی غلط نقل شده:
در نسخۀ قونیه، صفحۀ ۵۸۷، دفتر ششم، ب ۳۹۲۲ چنین آمده:
حق ندارد خاصّگان را در کمون
از مـی احـرار جـز در یـشربون
بیت در تصحیح استاد موحّد به صورت زیر است:
از مـی ابـرار جـز در یـشربون
(دفتر ۶ر ب ۳۹۵۷)
در بیت به آیۀ: «اِنّ الابرار یشربون‌من‌کاسٍ مزاجها کافوراً» (انسان، ۷۶ر۵) اشاره دارد. کلمۀ «ابرار» شش بار در کلام خداوند آمده، یکی در آیه‌ای است که نقل شد. کلمۀ «احرار» در قرآن مجید نیامده است. ضبط استاد موحّد منطبق با کلام الهی است.
* در دفتر اول، در قصۀ «خَدو انداختن خصم در روی امیرالمؤمنین علی(ع)…» در بیت ۳۷۵۶ می‌خوانیم:
راز بـگشا ای عـلیّ مـرتـضی
ای پسِ سوءالقضا حُسن القضا
بیت اشاره دارد به حدیث: «اذا نَزَلَ القضاء ضاق الفضاء» (احادیث و قصص مثنوی، ص۱۰)؛ و «اذا حانَ القضاء ضاق الفضاء» (خزینه‌الامثال، ص۱۹). «در چاپهای مثنوی نظیر سبحانی، زمانی، نیکلسون، شرح مثنوی مرحوم دکتر شهیدی «… حسن‌القضا» است.» اتفاقاً در نسخۀ قونیه، ۶۷۷ صفحۀ ۸۶ آشکارا «حسن‌الفضا» است که من در بازنویسی خطا کرده‌ام. استاد موحّد بیت را به صورت زیر نقل کردهاند:
ای پسِ سوءالقضا، حسن‌الفضا
(ارب ۳۷۶۸)
* خطایی دیگر که تصحیح شده در دفتر دوم در قصّۀ «فریفتن منافقان پیغامبر را … علیه‌السلام…» است، در بیت زیر:
گفت حقّش ای پیمبر فـاش گو
عُذر را، ور جنگ باشد، باش گو
(۲رب ۲۸۶۷)
در اینجا مسأله «عُذر» مطرح نیست. منافقان به خدعه مسجدی به نام مسجد ضرار ساختند. با مکر و حیله می‌خواستند پیامبر(ص) را بدان مسجد ببرند. خداوند پیامبرش را آگاه کرد که منافقان خدعه می‌کنند، «غَدر» آنان را آشکارا بگو، اگر جنگی هم درگیرد، مهم نیست؛ بنابراین صحیح بیت به صورت زیر است:
غَدر را، ور جنگ باشد، باش گو
(۲رب ۲۸۷۶)
* خطای شنیداری دیگری در «قصّۀ آهو و خر» است. آهویی به آخُر خران افتاد، مسخره‌اش می‌کردند. خری که کاه می‌خورد، سیر شد، آهو را به خوردن آن کاه دعوت کرد. آهو به خر:
گفت او با خَود که آن طعمۀ تُوَست
که از آن اجـزای تو زنده و نُوَست
(۵رب۹۱۶)
معلوم است که «خَود» خطای شنیداری است. در صفحۀ۴۱۲ نسخۀ قونیه به‌صورتی است که در سطر بالا قید کردیم. در تصحیح استاد، چنین است:
گفت او با خر که آن طعمه‌یْ توَ است
کـه از آن اجـزای تو زنـده و نوَ است
(۵رب ۹۱۶)
خطایی دیگر که اصلاح شده در بیت زیر است:
تا سرِ خر چون بمرد از مسلَخه
نشوِ دیگر بخشدش در مطبخه
(۴رب ۳۸۲۴)
در نسخۀ قونیه (۶۷۷) در صفحۀ ۳۸۶ هم مثل ضبط بالاست. در مثنوی پیش از این بیت بیتی دیگر آمده است:
ای ضیاءالحق حسام‌الدّین بیار
این سرِ خر را در آن بطّیخ‌زار
«مَبْطَخِه» مشتقّی است از «بِطّیخ». مرحوم استاد جلال‌الدین همایی، در حاشیه صفحۀ۴۲۶ مثنوی معروف به خوانساری که در سال ۱۳۱۴ شمسی مطابق ۱۳۵۴ قمری خریده بوده‌اند، نوشته‌اند: «طبع نیکلسون (مطبخه) نوشته که تحریف (مَبْطَخَه) است تا خوانندگان تصوّر نکنند که طبع نیکلسون صحیح‌ترین نسخۀ مطبوع مثنوی است.» در چاپهای مثنوی، سبحانی، زمانی، حتّی نسخۀ خطی به خط سلطان‌ولد پسر مولانا همه «مطبخه» آمده است، فقط در مثنوی اسلامیّه، شرح انقروی (ج۱۱، ص۱۳۸۵) «مبطخه» نوشته‌اند. «بطّیخ» به معنی خربزه است، بطّیخ‌زار همان است که در فارسی جالیز یا بستان گویند. صحیح بیت چنین است:
تا سر خر چون بمرد از مَسْلخه
نشو دیگر بخشدش آن مَبْطَخَه
(۴رب ۳۸۲۶)
تبعیّت از متن «الف»
با آنکه استاد نوشته‌اند: «… ما یکسره از متن «الف» تبعیّت کردیم، یعنی آن را عیناً طابق النّعل بالنّعل می‌آوردیم…» و نوشته‌اند: «ما این نسخه (الف) را با دقت تمام بیت به بیت و حرف به حرف مکرّر خوانده و موارد اختلاف آنها را یادداشت کردیم….» (مقدّمه، ص۶۹ و ۱۶۰) گاهی چنین نشده است:
* دفتر اوّل، ص۱۴۱، بعد از بیت ۲۱۶۲، در عنوان: «… و گواهی‌دادن سنگ‌ریزه بر حقیقت محمّد مصطفی صلی‌الله علیه و سلّم…»؛ «نسخ? قونیه، ص۴۹ چنین است: «و گواهی دادن سنگ‌ریزه بر حقّیّت محمّد مصطفی صلی‌الله علیه و سلّم…». «حقیقت» به جای «حقیّت» آمده است.
* دفتر دوم، ب۱۵۳۶:
این محبّت هم نتیجه‌ی دانش است
کَی گـزافه بر چنین تختی نشست؟
نسخۀ قونیه، ص۱۲۷:
این محبت هم نتیـجۀ دانشـست
کی گزافه بر چنین تختی نشست؟
کَی: ادات استفهام، استفهام زمانی.
کی: ضمیر استفهامی، چه کسی؟
ظاهراً در این مورد «کی» (چه کسی؟) باید باشد.
*دفتر ششم، ب۴۸۲۴:
کرده‌ای ای نفس سرد بدنفس
بـی‌حـفاظی با شـهِ فـریادرس
نسخۀ قونیه (ص۶۰۷): «کردی ای نفس بد باردنفس…» متن چنین است، در هامش، نسخه‌بدل خوانا نیست.
وثاقت نسخۀ۶۷۷
استاد موحد، چنان‌که در جدول آورده‌ام، از یازده نسخۀ خطّی استفاده کردهاند. در میان آن نسخه‌ها به نسخۀ قونیه مورّخ ۶۷۷ق که ایشان به آن رمز «الف» داده‌اند، عنایت خاصّ ابراز داشته‌اند؛ نوشته‌اند: «در نسخۀ «الف»(۶۷۷ق) یک نکتۀ بسیار مهم است که ترقیمۀ آن دلالت بر مطابقه‌دادن متن با نسخۀ دیگری ندارد. کاتب فقط می‌گوید من نسخۀ خود را از روی اصلی که بر مؤلّف خوانده شده و تصحیح و تنقیح شده است کتابت کردم…» (مقدّمه، صفحات ۱۲۴ـ۱۲۳) «با نیکلسون، گلپینارلی، سروش و دیگران دربارۀ اعتبار و وثاقت نسخه همرأی هستیم. آن نسخه از ذخایر مغتنم میراث فرهنگیِ ماست…» (مقدّمه، ص۱۵۹)
استاد موحد در مقدمه ذیل عنوان «اختلاف در تعدّد ابیات» بعضی از نسخ مورد استفادۀ خود را با «الف» (۶۷۷ق) مطابقت داده و نتایجی گرفته‌اند: «تعداد ابیات «قو» در دفتر سوم (اعمّ از آنچه در متن یا هامش آن نسخه باشد) نسبت به تعداد ابیاتی که در نسخۀ «الف» آمده است، یک بیت اضافی نشان می‌دهد، و تعداد ابیات هر دو نسخۀ «قا» و «الف» در این دفتر برابر است و در دفتر چهارم که بیشترین نسخه‌ها را داریم، نسخۀ «ج» چهار بیت، «م» سه بیت، «قا» دو بیت، «قو» سه بیت و «قم» سیزده بیت بر «الف» اضافه دارند. همچنین در دفتر پنجم نسخۀ «قو» یک بیت، نسخۀ «قا» سه بیت و نسخۀ «لد» شش بیت اضافه بر «الف» دارند. (مقدّمه، ص۱۱۲)
هشت نسخۀ مورّخ و غیرمورّخ مدار کار استاد موحّد در تصحیح مثنوی
ردیف نسخه کاتب تاریخ کتابت تعداد دفتر رمز
نیکلسون ما
۱ قونیه محمّدبن عبدالله القونوی الولدی ۶۷۷ هـ .ق. ۶ G الف
۲ قونیه حسن‌بن حسین المولوی ۶۸۷ هـ .ق. ۶ H قو
۳ استانبول (کتابخانۀ سلیمانیه مجموعۀ نافذپاشا) اسماعیل بن سلیمان بن محمّدالحافظ القیصری ۶۸۰ هـ .ق. دفتر اول N ن
۴ استانبول (کتابخانۀ سلیمانیه مجموعۀ نافذپاشا) شیخ جمال‌المولوی الانقری ۶۸۰ هـ .ق. دفتر چهارم ـ ج
۵ قونیه (وقف جماعت‌خانۀ مزار مولانا) (سلطان ولد؟) ـ دفتر چهارم ـ و
۶ استانبول (کتابخانۀ سلیمانیه مجموعۀ خسروپاشا موقوفۀ بقعۀ ابو ایّوب انصاری) (سلطان ولد؟) ـ دفتر پنجم ـ لد
۷ استانبول (کتابخانۀ سلیمانیه ایّوب سلطان ـ مجموعۀ خسروپاشا سلطان ولد ـ دفتر ششم ـ ولد
۸ قاهره ـ ۶۷۴ هـ .ق. دفتر ششم P هـ
یک نسخه دیگر از هر ۶ دفتر با تاریخ مخدوش
نسخه کاتب تاریخ کتابت تعداد دفتر رمز
قاهره محمّدبن عیسی الحافظ المولوی القونوی ۶۶۸ هـ .ق؟
۷۶۸ هـ .ق؟ ۶ K قا
دو نسخۀ دیگر یکی هر ۶ دفتر و دیگر فقط دفتر ۴
استانبول (کتابخانۀ سلیمانیه ـ مجموعۀ ملامراد) نظام‌المولوی الولدی العارفی ۶۹۵ هـ .ق. ۶ ـ م
قم (کتابخانۀ مرکز احیاء میراث اسلامی) … المولوی الواجدی ۷۰۱ هـ .ق؟ دفتر چهارم ـ قم
منبع: روزنامه اطلاعات
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید