علی همدانی: روز تهران فرصتی برای پرداختن به مسائل این کلانشهر است

1397/7/16 ۱۰:۳۴

دبا: با تصویب اعضاي شورای شهر و همزمان با دويست و سي و امين سالگرد اعلام تهران به‌عنوان پايتخت، از اين پس هرسال ١٤ مهربه نام روز«تهران» نامگذاری شد. به همین مناسبت درباره اهمیت نامگذاری چنین روزی با دکتر علی همدانی مدیر دانشنامۀ تهران بزرگ و مدیر بخش جغرافیا در مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی گفت و گو کردیم.

دبا: با تصویب اعضاي شوراي شهر و همزمان با دويست و سي و امين سالگرد اعلام تهران به‌عنوان پايتخت، از اين پس هرسال ١٤ مهربه نام روز«تهران» نامگذاری شد. به همین مناسبت درباره اهمیت نامگذاری چنین روزی با دکتر علی همدانی مدیر دانشنامۀ تهران بزرگ و مدیر بخش جغرافیا در مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی گفت و گو کردیم.

دکتر همدانی در توضیح اهمیت روز تهران گفت: از سال 1200 قمری که آقا محمدخان در تهران مستقر شد تهران پایتخت ایران شد. تهران در دویست سال گذشته به واسطۀ اینکه پایتخت سیاسی ایران بوده هم خیلی اتفاقات در آن افتاده و هم خیلی از شخصیت های سیاسی و هنری اجتماعی و ادبی ما در تهران ساکن شدند. در سال 1200 که آقامحمدخان درتهران مستقر شد جمعیت آن حدود 15 هزار نفر بوده ولی این شهر به سرعت گسترش پیدا می کند و تبدیل به یک کلان شهر می شود در واقع می توانیم تهران را ویترینی از کل ایران قلمداد کنیم.  زیرا تهرانیان اصیل حدود 15 هزار نفر بودند. در زمان فتحعلی شاه و با آغاز جنگهای ایران و روسیه با توجه به اینکه ارتش ایران یک ارتش ایلاتی بوده خیلی از سران ایلات همراه با خانواده شان و بعضی از اعضای ایل در تهران ساکن می شوند و از آن موقع تهران بافت درهمی پیدا می کند در واقع تهران از کل اقوام ایران نمایندگی می کند و آن بافت جمعیتی رنگارنگی که ایران دارد در تهران بازتاب پیدا کرده است.

مدیر بخش جغرافیای مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی افزود: چند سالی است که مسائل تهران مورد توجه مسئولان قرار گرفته است و این بیشتر به سبب عوارض منفی تغییرات شتابناکی است که گریبان تهران را گرفته است. در طی این مدت کوتاه، دگرگونی های تهران آنچنان پرشتاب بوده است، که فرصتی به وجود نیامد تا هویتی متناسب با این دگرگونیها در تهران پدید آید. برای نمونه بافت شهری تهران و ساخت و سازهای آن با شرایط جغرافیایی و اقلیمی تهران کمترین سازگاری را دارد. تا پیش از پایتختی تهران ساخت و سازها و شمار جمعیت تهران متناسب با شرایط جغرافیایی دشت تهران بوده است؛ اما از آغاز سدۀ 13 قمری که آقا محمدخان قاجار تهران را به پایتختی خود برگزید، رفته رفته برشمار باشندگان و وسعت آن افزوده شد و پس از چند دهه مرزهای نخستین خود را در نوردید، به گونه ای که در سالهای پایانی سلطنت قاجارها به بزرگترین و پر جمعیت ترین شهرهای ایران بدل گشت و در دورۀ پهلوی گستر کالبدی تهران با شتاب بیشتری همچنان ادامه یافت تا جایی که به یک کلان شهر بدل گردید. این در حالی است که شرایط اقلیمی و عوارض جغرافیایی دشت تهران پذیرای شهری با این وسعت و جمعیت نیست. شرایط اقلیمی فلات ایران ایجاب می کرده است که آبادیها و شهرها در جاهایی شکل گیرد که دسترسی به منابع آب زیرزمینی امکان پذیر باشد. از این رو عمدتاً شهرهای ایران بر روی گسلها شکل گرفته است، زیرا سفره های آب زیر زمینی در حد فاصل شکستگی های لایه های زمین تشکیل می گردد. در گذشته بزرگی و کوچکی روستاها و شهرها بستگی به میزان آب قابل دسترس داشت، متناسب با مقدار آب در یک منطقه جمیعت جمع می شده و آب و آبادی در کنار هم بودند الان این معادلات به هم ریخته و این باعث شده ما ذخایر زیرزمینی مان را از دست بدهیم. دشت تهران گنجایش سه میلیون نفر را دارد و این در حالی است که جمعیت این دشت در حال حاضر حدود پانزده میلیون نفر است.تهران از ابتدای پایتختی خود با مشکل کمبود آب روبرو بود و از دورۀ قاجار بدین سو کوششهایی در جهت تأمین آب مردم تهران صورت گرفته است ؛ اما افزایش بی رویۀ جمعیت تهران موجب شد تا منابع آب سدهای اطراف تهران کفاف مصرف مردم تهران را ندهد و از این رو در چند دهۀ گذشته مسئولان برآن شدند تا با حفر چاههای عمیق کمبود آب تهران را  برطرف سازند. اما این کار صدمات جبران ناپذیری به سفره های آب زیرزمینی وارد ساخته است. از یک سو با ته کشیدن آب این سفرها در آینده ای نه چندان دور تهران نه با مشکل کمبود آب، بلکه با مشکل بی آبی روبرو خواهد شد و از سوی دیگر آب این سفرههای زیر زمینی باعث استواری گسلها است و تا حدود زیادی مانع از لغزش لایه های زمین در محل گسلها می گردد و با خشک شدن آب این منابع زیرزمینی، خطر زمین لرزه،  تهران را بیش از گذشته تهدید خواهد کرد و این در حالی است که به سبب کمبود زمین خالی در تهران، ساخت و سازها به سمت برج سازی رفته است و این رشد عمودی ، صدمات ناشی از زمین لرزه را در تهران افزونتر خواهد ساخت. افزون بر آسیبهای کالبدی ناشی از گسترش بی رویۀ تهران، این شهر با آسیبهای اجتماعی و فرهنگی نیز روبرو است. این معضلات تهران را تبدیل به یک شهر در حال احتضار تبدیل کرده است.و به خاطر بی برنامگی ومشکلات  زیست محیطی  تهران خیلی آسیب دیده است. و با مشکلات جدی رو به روست. با مورد توجه قرار گرفتن تهران و تعیین چنین روزی مجالی پیدا می شود به این مسائل پرداخته شود.

دکتر همدانی درتوضیح دیگر دلایل اهمیت تخصیص روزی به تهران گفت: تهران نه تنها پایتخت سیاسی ایران است بلکه پایتخت فرهنگی و هنری ایران هم هست وجود شخصیت های سیاسی، اجتماعی، ادبی، هنری، ورزشی و...که در تهران بودند یادگارها و میراثی برای ما در تهران باقی گذاشته که متاسفانه تا به حال به آن توجهی نمی شده است. خیلی از اینها حتی برای خود تهرانی ها هم شناخته شده نیست. بسیاری از جاذبه های گردشگری در تهران وجود دارد که اگر در شهر دیگری بود می توانست مهمترین جاذبه ی گردشگری آن شهر شود ولی در تهران به خاطر گستردگی و اتفاقا فراوانی چنین مراکزی چندان به آن توجه نشده است. مثلا بناهای زیادی متعلق به دوره قاجاریه در تهران خصوصا در بافت قدیمی آن باقی مانده که به خاطر زیاد بودنشان به آنها بی توجهی شده است چرا که رسیدگی به آنها و این همه جاهای تاریخی هزینه و متولی  می خواهد. متولی این امر یا سازمان میراث فرهنگی است یا شهرداری که بعضا از عهده خودشان بر می دارند و به عهدۀ دیگری می اندازند. و یا به مشکلات بودجه و مسائل مالی برخورد می کنند. این است که خیلی از این آثار در معرض خطرند. ولی حداقل حسن انتخاب روزی برای تهران این است که ما می توانیم به این مسائل تهران هم بپردازیم و بتوانیم آثار این شهر رامعرفی کنیم.

مدیر دانشنامۀ تهران بزرگ دربارۀ چگونگی شروع تدوین دانشنامه و مجلدات آن گفت: تدوین دانشنامه  تهران بزرگ از سال 1387 در مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی  آغاز شد. این دانشنامه به منظور تدوین مرجعی موثق و ناظر بر همه جنبه‌های حیات مادی و معنوی تهران بزرگ طراحی شده است  که در برگیرنده حدود ۱۰ هزار مدخل شامل موضوعات گوناگون از جنبه‌های حیات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی تهران به ویژه در ۲۰۰ سال اخیر است. دو جلد نخست دانشنامه تهران بزرگ با عنوان «شمیرانات» با همکاری 58 پژوهشگر و تهران شناس، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی؛ رییس مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، مشتمل بر ۱۳۰۰ مقاله پژوهشی درباره جغرافیای طبیعی و تاریخی، نهادهای سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی مستقر در شمیران، رویدادهای تاریخی و معرفی مفاخر این منطقه در سال 1393 منتشر شد.  و در آن سال به عنوان کتاب سال جمهوری اسلامی در زمینۀ کتابهای مرجع شناخته شد.

وی افزود:  بخشهای دیگر این دانشنامه، به بافت شهری تهران و شهرستان ری و اطراف آن اختصاص دارد. برای بخش تهران دانشنامه، نزدیک به 1500 مقاله تالیف کرده ایم و از این تعداد 600 مقاله اش آماده ی چاپ دردو جلداست و اگر بودجۀ مالی مرکز تامین شود و موانع برداشته شود به زودی شاهد انتشار آن خواهیم بود. در هر حال باید در نظر داشت که دانشنامه نویسی یک کار زمان بر و پرهزینه است.

دکتر همدانی دربارۀ چاپ مجدد دانشنامۀ شمیرانات اظهار داشت: دانشنامه شمیرانات اولین تجربه ما در تالیف و تدوین دانشنامه برای یک شهر بود و تجربه کافی و لازم را در این زمینه نداشتیم.علاوه بر تامین مالی برای چاپ مجدد، برخی از مقالات دانشنامه نیاز به تجدید نظر و بازنگری دارد تا کاستی های آن در چاپ بعدی برطرف شود.

لازم به ذکر است که برای تالیف مقالات دانشنامه تهران بزرگ از تهران‌شناسان بزرگ کمک گرفته شده است و بسیاری از مسائل تهران مندرج در این دانشنامه به‌ صورت تاریخ شفاهی یا تحقیقات میدانی (مصاحبه و مشاهده) پژوهشگران جوان جمع‌آوری شده است. از جمله استادانی که در تالیف این دانشنامه همکاری داشتند می‌توان به آذرتاش آذرنوش، عبدالحسین آذرنگ، علی بلوکباشی، محمد جعفری قنواتی، مسعود جلالی‌مقدم، اصغر دادبه، محمد مجتهد شبستری، سید مصطفی محقق داماد و حسین معصومی همدانی اشاره کرد. احمد مسجدجامعی نیز از جمله تهران‌شناسانی است که در تدوین این دانشنامه همکاری داشته و عضو شورای علمی دانشنامه تهران بزرگ است.