دستور تطبيقی زبان های سامی / احمد پاکتچی

1397/5/1 ۱۰:۵۲

دستور تطبيقی زبان‌های سامی حوزه‌ای از دانش زبان‌شناسی تاريخی- تطبيقی است که بيش از دو قرن سابقه دارد و افزون بر مقالات فراوان، ده‌ها کتاب شاخص در اين باره نوشته شده است. مقصود از زبان‌های سامی، خانواده‌ای از زبان‌های امروزی و تاريخی در منطقه آسيای مقدم و شاخ آفريقاست که از آن ميان عربی برای ما آشناترين است و پس از هندواروپايی يکی از خانواده‌هايی است که در مرکز توجه زبان‌شناسان بوده است.

دبا: دستور تطبيقی زبان‌های سامی حوزه‌ای از دانش زبان‌شناسی تاريخی- تطبيقی است که بيش از دو قرن سابقه دارد و افزون بر مقالات فراوان، ده‌ها کتاب شاخص در اين باره نوشته شده است. مقصود از زبان‌های سامی، خانواده‌ای از زبان‌های امروزی و تاريخی در منطقه آسيای مقدم و شاخ آفريقاست که از آن ميان عربی برای ما آشناترين است و پس از هندواروپايی يکی از خانواده‌هايی است که در مرکز توجه زبان‌شناسان بوده است. دستور تطبيقی در عين حال که به دستور زبان می‌پردازد، از دو جهت با دستورهای سنتی متفاوت است؛ نخست از آن حيث که معيارهای زبان‌شناسی جديد در آن محور کار است و به همين سبب، فراتر از صرف و نحو، مباحثی از حوزه واج‌شناسی را نيز در بر می‌گيرد. اين حوزه اخير به خصوص برای زبان‌های سامی که ساخت وزنی (قالبی) دارند، از اهميت ويژه‌ای برخوردار است. ويژگی ديگر که دستور تطبيقی را از دستورهای سنتی متمايز می‌سازد، ماهيت بينازبانی آن است؛ در اينجا يکايک ويژگی‌های دستوری از آن حيث مورد بحث قرار می‌گيرند که تغييرات آنها از يک زبان به زبان ديگر مورد بررسی قرار گيرد و در اين مسير، روند بحث به طور طبيعی ماهيتی تاريخی هم پيدا می‌کند. وجود اين ويژگی‌ها در مجموع موجب می‌شود تا دستور تطبيقی، مجرايی مناسب هم برای درک عميق قواعد دستوری يک زبان ـ مانند عربی ـ باشد و هم ابزار مناسبی برای بازنگری و واکاوی قواعد تلقی می‌گردد.

با توجه به آنچه گفته شد، هدف از دستور تطبيقی زبان‌های سامی و دامنه کاربرد آن روشن می‌گردد. برای مخاطب ايرانی به طور عام، شايد مهم‌ترين کارکرد اين سلسله مباحث، برخوردار شدن از يک نگرش ژرف و نقاد در برخورد با قواعد زبان عربی است، اما مخاطب‌های خاص می‌توانند به کاربردهای فراتری نيز بيانديشيند. به عنوان نمونه، برای پژوهشگران حوزه زبان قرآن که به تفاوت ميان عربی قرآنی و عربی کلاسيک توجه دارند، دستور تطبيقی زبان‌های سامی ابزاری کارآمد برای رصد کردن تفاوت‌ها ميان دستور زبان عربی قرآن و دستور زبان مشهور عربی است و دستاورد تعمق در اين مباحث، می‌تواند گشايش گره‌هايی باشد که در ارتباط با ترکيب برخی از ساخت‌های صرفی و نحوی قرآن کريم وجود دارد.

برای پژوهشگرانی که در حوزه زبان‌های ايران باستان به تحقيق می‌پردازند، دستور تطبيقی زبان‌های سامی می‌تواند آمادگی بيشتری در رمزگشايی هزوارش‌ها و نيز برخورد ژرف با وام‌گيری‌های واژگانی و دستوری فراهم آورد. برای پژوهشگرانی که در حوزه اديان مشغول به مطالعه هستند، اين سلسله ابحاث می‌تواند امکان بيشتری در مواجهه با انگاره‌های عبری و سريانی فراهم آورد. اين نکته را نيز نبايد از نظر دور داشت که هم‌وطنان آشوری ما، همچنان از گونه‌ای زنده از زبان سريانی استفاده می‌کنند که از مهم‌ترين زبان‌های سامی محسوب می‌شود.

در مروری بر محتوای دروس بايد يادآور شد در کليت بحث همه زبان‌های سامی در بوته کاوش قرار خواهند گرفت، ولی به طور اغلبی از پنج شاخه زبان‌های سامی پنج زبان شاخص بيش از همه مورد بحث خواهد بود که عبارت‌اند از: عربی، اکدی، عبری، آرامی و گعزی. دوره با مروری بر مباحث عمومی شامل تبارشناسی زبان های سامی، مروری بر نظام وزنی و وندی در اين زبان‌ها و نسبت نظام نوشتاری با مطالعه زبان‌های سامی آغاز خواهد شد. درس با مباحثی در خصوص واجشناسی تطبيقی، تحليل نواختی و قواعد تغيير آوايی ميان زبان‌های سامی پی گرفته خواهد شد. در ادامه بخش گسترده‌ای از بحث بر حوزه صرف متمرکز خواهد شد و مباحثی مانند ريشه‌های ثنائی و ثلاثی، وندهای سامی، کاربرد وزن در ساخت صرفی، ويژگی‌های صرفی اسماء، مبانی افعال، ابواب مزيد و ماضی و مضارع به بحث نهاده می‌شود و در بخش پايانی، مبحثی در باره کليات نحو ارائه می‌گردد.

منابع پيشنهادی برای مطالعه:

ولفنسون، أ. تاريخ اللغات السامية، 1348ق

موسکاتی، س. و ديگران، مدخل علی نحو اللغات السامية المقارن، 1414ق

O'Leary, D.L., Comparative Grammar of the Semitic Languages, 1969

Gray, L., Introduction to Semitic Comparative Linguistics, 1971