گنج شایگان / کاظم موسوی بجنوردی

1396/11/14 ۱۶:۳۹

چند روزی است که جامعۀ فرهنگی ما با چشم نگران،به پیکر مردی می‌نگرد که بیماری جانکاهی بر جسم و جان او چنگ انداخته و هوش و حواسی که بیش از 60 سال انواع و اقسام فرهنگ‌ها و تمدن‌های جهانی را کاوید تا نقطه‌های مشترک انسانی را به بهترین وجه فراچشم فرهنگ و تمدن معاصر قرار دهد،اکنون دستخوش نوسان‌ها و زیر و زبرهاست

چند روزی است که جامعۀ فرهنگی ما با چشم نگران،به پیکر مردی می‌نگرد که بیماری جانکاهی بر جسم و جان او چنگ انداخته و هوش و حواسی که بیش از 60 سال انواع و اقسام فرهنگ‌ها و تمدن‌های جهانی را کاوید تا نقطه‌های مشترک انسانی را به بهترین وجه فراچشم فرهنگ و تمدن معاصر قرار دهد،اکنون دستخوش نوسان‌ها و زیر و زبرهاست. استاد فرزانه دکتر داریوش شایگان،که عمر پربرکت خود را «زیر آسمان‌های جهان» در جست و جوی حقیقت گذراند،در فرهنگ‌ها و تمدن‌های خرد و کلان جهانی،از مشرق جان تا ملتقای مغرب عقل،از «مهاباهارات» و «ریگ ودا» تا «زند و پازند» و «اوستا» و از حقایق قرآن کریم و تعالیم اهل بیت (ع) و تجربه‌های ناب و شگفت انگیز عرفانی در محضر علامۀ طباطبائی تا تصویر پررمز و راز شرق در چشم لویی ماسینیون و هانری کربن و شناخت هنر شرق و غرب،از نگارگری چون بهزاد تا نقاشی چون پیکاسو. در همۀ اینها او بهره‌هایی از حقیقت می‌دید و نیک می‌دانست که وقتی سخن از ارزش‌های انسانی در میان است،از شرق تا غرب،در فرهنگ‌ها و تمدن‌ها خرد و کلان جهانی،نقطه‌های مشترک اندک نیست.

ویژگی شایگان در همۀ آثار او،از گفتار و نوشتار و در هر موضوعی که بدان دلبستگی نشان می‌داد،تحقیق و تفکر تا رسیدن به ژرفاهای دور بود. او از نگاه‌های سطحی و هیجانی،دو آفت مهم روشنفکری ایرانی و جهانی،سخت پرهیز داشت. شایگان ذهن خود را از «بُت‌های ذهنی» پالوده بود و به خوبی می‌دانست که نقد غرب در درجۀ نخست مستلزم شناخت دقیق تفکر غربی در عرصۀ اندیشه و عمل است و آنچه روشنفکر را به معنای دقیق کلمه،از دیگر طبقات ممتاز می‌کند،رسیدن به اعماق است،نه آلودگی به عرصه‌های شبه علمی سیاسی و او پیوسته در اعماق بود.

واقع آن است که شایگان،سطح روشنفکری ایرانی را بسیار ارتقاء داد و آن را بر جایگاهی بس بلند و جهانی نشاند و اعتبار نوینی بدان بخشید،زیرا دل در گروی مسائل و دشواری‌های جهانی داشت و می‌کوشید به اندازۀ خود،سهمی در شناخت و حتی حلّ مسائل و بحران‌های جهان معاصر داشته باشد. او به «آمیزش افق ها» می‌اندیشد و به «هویت چهل تکه و تفکر سیار» و با «فانوس جادویی» همین کلمات است که می‌توان راهی به اندیشۀ او گشود.

آثار شایگان،که غالبا به زبان‌های مهم جهانی نوشته یا ترجمه شده است،اندک اندک او را به مرتبۀ روشنفکر و متفکری در سطح جهانی رساند و او گرچه «سر در آسمان‌های جهان» داشت،اما از هنگام جوانی و با وجود تحصیل و سیر در جهان غرب،پای خود را در فرهنگ و تمدن دیرپای ایرانی استوار کرده بود. آثار او در زمینۀ هندشناسی و تأثیر دو فرهنگ و تمدن کهن هند و ایرانی بر یکدیگر و به ویژه تبادل‌های معنوی و عرفانی پس از گسترش خیره کنندۀ زبان فارسی در شبه قارۀ هند در قرون پیشین،در این زمینه‌ها جایگاه خاص دارد و او را در سلک ایرانیان هندشناس جای می‌دهد،سلسله‌ای که در گذشته‌های دور از ابوریحان بیرونی آغاز می‌شود و تا روزگار ما به استاد بزرگوار دکتر فتح الله مجتبایی می‌رسد.

اینک داریوش شایگان با چشمان فروبسته در «اقلیم حضور» با بیماری جانکاه نفس در نفس است،اما راه و رسم و نگرش عمیق او در برابر ماست و حقیقت جویی و ژرف نگری او،فارغ از هیاهوها و هیجان‌ها،به راستی بزرگترین درس برای جهان روشنفکری است.