شفای نیکوکاری

1396/9/27 ۰۹:۰۸

بیمارستان شفایحیاییان که امروز نماد ارتوپدی کشور به شمار می‌آید، بخشی مهم از نیاز بیماران این حوزه را از سراسر کشور برطرف می‌کند. این بیمارستان پرآوازه کشور، در محدوده کنونی میان میدان بهارستان و خیابان مجاهدین اسلام جای گرفته و براساس سنت دیرینه وقف بنا نهاده شده است. پیشینه این بیمارستان به یک خاندان خوش‌نام قاجاری می‌رسد؛ خانواده‌ای که نگاهی نیک‌اندیشانه به روزگار پس از خود داشتند و بر آن بودند از دارایی شخصی، شرایطی برای درمان آسان بیماران فراهم آورند.

 یادگار وقفی معتمدالملک و زیور یحیاییان؛ بیمارستان شفایحیاییان
 

 آبان روزگار: بیمارستان شفایحیاییان که امروز نماد ارتوپدی کشور به شمار می‌آید، بخشی مهم از نیاز بیماران این حوزه را از سراسر کشور برطرف می‌کند. این بیمارستان پرآوازه کشور، در محدوده کنونی میان میدان بهارستان و خیابان مجاهدین اسلام جای گرفته و براساس سنت دیرینه وقف بنا نهاده شده است. پیشینه این بیمارستان به یک خاندان خوش‌نام قاجاری می‌رسد؛ خانواده‌ای که نگاهی نیک‌اندیشانه به روزگار پس از خود داشتند و بر آن بودند از دارایی شخصی، شرایطی برای درمان آسان بیماران فراهم آورند.
 

یادگار باغ تاریخی سردار
از میدان بهارستان که به سوی میدان شهدا روانه می‌شوی، در میانه راه، چهارراه آب‌سردار جای دارد؛ جایی که نامش را از یک باغ بزرگ ٢٠٠ ساله تاریخی گرفته است؛ باغ بزرگ سردار که امروز تنها نشانه‌هایی کوچک از آن می‌توان یافت، یکی‌اش همین چهارراه و دیگری، درختان بلندقامتی که تماشاگر بسیاری از رخدادهای تاریخی پایتخت از دوره قاجار بدین‌سو بوده‌اند و هیچ طوفانی نتوانسته هنوز بر زمین‌شان بزند! این بیمارستان، نام خود را از یک خانواده نیک‌اندیش قاجار و یاد و مکان خود را از یک باغ بزرگ گرفته است؛ نام خانواده میرزا حسین خان معتمدالملک و همسر سومش زیور و یاد باغ پرآوازه سردار!
پیش از آن‌که به واقف و خانواده او بپردازیم، آگاهی از پیشینه زمینی که بیمارستان اکنون در آن جای گرفته است، می‌تواند تصویری روشن از گذشته آن پیش روی‌مان بگذارد. بررسی پیشینه این بیمارستان وقفی، ما را به روزگار نخستین سلسله قاجار می‌برد؛ زمانی که باغی بزرگ و پرآوازه در منطقه کنونی بیمارستان وجود داشت. زمین این بیمارستان در واقع، بخشی از آن باغ بزرگ بود و امروز از معدود بازماندگان آن به شمار می‌آید؛ باغ سردار که امروزه تنها نامی و یادی از آن برجای مانده است، آن‌گونه که سیدعبدالله انوار، تهران‌شناس برجسته روایت کرده است: باغ سردار در شرق میدان بهارستان، در جایی که امروز بخشی بزرگ از خیابان تاریخی ایران را تشکیل می‌دهد، جای داشت. چهارراه آب‌سردار در تقاطع خیابان‌های ایران و مجاهدین اسلام، امروز، یادگار قنات و آب مشهوری است که باغ ٨٠هکتاری سردار را سیراب می‌کرد و به مناطق پایین‌دست سرازیر می‌شد. به روایت انوار، محمدحسن خان قزوینی ایروانی معروف به ساری‌اصلان از سرداران ایران در جنگ‌های ایران و روس در عهد فتحعلی‌شاه قاجار، مالک و پدیدآورنده این باغ بزرگ بود. باغ سردار اما پس از مرگ محمدحسن خان ساری‌اصلان تقسیم و تکه‌های آن فروخته شد. بازمانده‌های این باغ بزرگ و مشهور را هنوز می‌توان در محله قدیم ایران و محدوده میان مجلس شورا و مسجد سپه‌سالار تا این محله تاریخی جست.
 

معتمدالملک؛ از خاندانی پرآوازه و خوش‌نام
آن‌گونه که مهدی بامداد در کتاب «شرح رجال ایران در قرن ١٢ و ١٣ و ١٤ هجری» روایت کرده، حسین خان معتمدالملک یحیاییان، پسر یحیی خان مشیرالدوله و عزت‌الدوله ملک‌زاده خواهر تنی ناصرالدین‌شاه قاجار بوده است. بیمارستان شفایحیاییان، ازجمله کارهای نیک و وقفی خاندان او به شمار می‌آید که در ساختمان و باغ شخصی‌اش بنا شده است. زیور یحیاییان همسر سوم معتمدالملک، پس از مرگ او در ‌سال ١٢٩٣ خورشیدی این زمین و باغ را برای ایجاد بیمارستان وقف کرد. آن‌گونه که منابع تاریخی روایت کرده‌اند ساخت و وقف مسجدی در خیابان ژاله (مجاهدین اسلام امروزین) روبه‌روی بیمارستان شفا از دیگر کارهای نیک خاندان او به شمار می‌آید. آن‌گونه که برخی روایت‌ها نشان می‌دهد بیمارستان شفایحیاییان در ‌سال ١٣٠٦ خورشیدی ساخته شده است.
سیدعبدالله انوار در نوشتاری جذاب به نام «باغ سردار (از مباحث تهران‌شناسی)» که در مجله «پیام بهارستان» به ‌سال١٣٨٥ خورشیدی منتشر شده است، روایتی از سرنوشت این بخش از باغ سردار و اقدامات نیک‌اندیشانه معتمدالملک و همسرش دارد. او دراین‌باره می‌نویسد «طبق نقشه‌های بعد از نقشه حاجی نجم‌الدوله [که نخستین نقشه تهران در عصر قاجار بوده است] به خیابانی می‌رسیم به نام خیابان فلاح که امروز به نام خیابان شهید اوجانلو اعلان خورده است. این خیابان که شمالی و جنوبی است دهانه شمالی‌اش به خیابان ژاله باز می‌شود و دهانه جنوبیش در خیابان شهید گل‌محمدی امروز و خیابان مستجاب گذشته قرار دارد. ضلع غربی این خیابان با منزل میرزا حسین خان معتمدالملک به روزهای بعد از‌ سال ١٣٠٩ ه.ق. شروع می‌شود که امروز بیمارستان شفایحیاییان به جای آن می‌باشد». وی درباره زندگی معتمدالملک چنین روایت می‌کند «این میرزا حسین خان معتمدالملک پسر میرزا یحیی خان معتمدالملک (که بعدها مشیرالدوله شد) از عزت‌الدوله خواهر تنی ناصرالدین‌شاه است. توضیح آن‌که عزت‌الدوله که به ابتدا زوجه میرزا تقی‌خان امیرکبیر صدراعظم باخرد و فعال و ایران‌دوست بود». عزت الدوله پس از قتل امیرکبیر و چند ازدواج نافرجام دیگر، سرانجام با یحیی‌خان مشیرالدوله پیوند می‌خورد «عزت‌الدوله به حباله نکاح یحیی‌خان معتمدالملک درآمد و از این ازدواج دو فرزند آورد یکی همین حسین‌خان مالک این منزل و دیگری دختری به نام افسرالسلطنه. حسین‌خان معتمدالملک مردی فاضل و آشنا به دو زبان اروپایی و با بهره از موسیقی بود و جز خدمت در وزارت خارجه شغل دیگر اختیار نکرده و به آخر عمر هم این منزل خود را وقف بهداری کرد و عجالتا بیمارستان شفایحیاییان در منزل او به شفای بیماران مشغول است و باز او در ضلع شمالی خیابان ژاله درست مقابل خیابان فلاح مسجدی ساخت و ثروت خود را بر آن مسجد وقف کرد که فعلا یگانه مسجدی است در خیابان ژاله برای عبادت مومنان».
 

یک نیکوکاری جاودانه برای رفاه مردم
روایت‌های مستند دیگر از این بیمارستان و اقدامات وقفی خاندان میرزاحسین‌خان معتمدالملک، چندان در دسترس نیست. جست‌وجو در میان معدود سندها و مدرک‌های برجای‌مانده ما را به مذاکرات مجلس شورای ملی در ‌سال١٣٢٨ خورشیدی می‌رساند. در جلسه ٢٠١ پانزدهمین دوره مجلس شورای ملی، ضمن تصویب قانونی، به موجب تبصره ٤٣ آن «به وزارت بهدارى اجازه داده می‌شود از تاریخ اول مردادماه ۱۳۲۶ ماهى پنج‌هزار ریال از اعتبار بودجه خود درباره بانو زیور یحیاییان كه یك قطعه زمین و چهار دستگاه عمارت و مقدارى اثاثیه خود را جهت تأسیس بیمارستان وقف و به وزارت بهدارى واگذار نموده به‌عنوان حق‌التولیه برقرار و مادام‌الحیات به بانوى نامبرده پرداخت و بعد از فوت مشارالیه حق‌التولیه مزبور قطع و فقط هزینه روشنایى و تعمیرات و نگاهدارى مقبره مرحوم معتمد‌الملك شوهر واقفه الى‌الابد تا حدود سالى دوازده‌هزار ریال از بودجه وزارت بهدارى ... بپردازند». این سند تاریخی نشان می‌دهد خانواده معتمدالملک در کنار یک قطعه زمین از بازمانده باغ بزرگ سردار برای ایجاد بیمارستانی که شفایحیاییان نام گرفت، چهار دستگاه عمارت و مقداری اثاثیه خود را وقف کرده‌اند.
بیمارستان شفایحیاییان، برای آنانی که به تاریخ اجتماعی ایران به‌ویژه حوزه یاریگری و وقف علاقه‌مندند، یادآور نیکومنشی و نیکوکاری آنانی است که تنها به خود نمی‌اندیشیده‌اند؛ نام‌آوران و خوش‌نامانی که آینده جامعه و مردم خویش را همواره در نظر داشته‌اند. وقف، سنتی ریشه‌دار در فرهنگ ایرانی است که در دوره‌های متاخر تاریخ ایران به رسالتی اجتماعی بدل شده است. ایجاد نهادهایی مدرن برای ارایه خدمات گوناگون اجتماعی به شهروندان براساس این آیین دیرینه، اندیشه‌ای است که بسیاری از واقفان معاصر ایران، برگرفته از سنت نیاکان‌شان در یاد داشته‌اند. بیمارستان شفایحیاییان، بازمانده تاریخی و برآمده از همین نگاه به شمار می‌آید؛ بنیادی خیریه که نگاه بسیاری از ایرانیان به آن است.

منبع: شهروند