روح انتقادی

1396/6/26 ۰۸:۵۳

دستاورد ادوارد براون برای ایران با سخنرانی جوادی، پارسی‌نژاد، جعفری دهقی و ساجدی

 دستاورد ادوارد براون برای ایران با سخنرانی جوادی، پارسی‌نژاد، جعفری دهقی و ساجدی

تافته‌ای جدابافته در جمع ایران‌شناسان بزرگ

عاطفه شمس: ادوارد گرنوبل براون، خاورشناس معروف انگلیسی است كه علاقه فراوانش به ادبیات مشرق زمین سبب شد تا در هنگامه حضور در جنگ عثمانی و روسیه به عنوان پزشك، به فراگیری زبان عربی و فارسی و تركی بپردازد. براون در
 ٢٥ سالگی به ایران عزیمت كرد و نتیجه این سفر، در كتاب «یك سال در میان ایرانیان» تشریح شد. براون، زبان فارسی را وسیله ‏ای برای انتقال تفكر و تمدن ایرانیان می‌‏دانست؛ از این رو كتاب‏های متعددی اعم از تالیف و تصحیح در مورد تاریخ و ادبیات این مرز و بوم از خود به یادگار گذاشت. او تا پایان عمر به تدریس زبان فارسی و عربی در دانشگاه كمبریج مشغول بود. كتاب «ادوارد براون و ایران» به قلم حسن جوادی، استاد سابق دانشگاه تهران،  بركلی و جورج واشنگتن به تازگی توسط نشر نو منتشر شده كه در پانزده فصل به نقد و بررسی زندگی و آثار این مستشرق انگلیسی می‌پردازد. نشست نقد و بررسی كتاب «ادوارد براون و ایران» طی روزهای اخیر با سخنرانی ایرج پارسی‌نژاد، نویسنده و منتقد حوزه ادبیات و زبان‌شناسی، محمود جعفری‌دهقی و طهمورث ساجدی، اساتید دانشگاه تهران و با پخش پیام تصویری حسن جوادی، مولف كتاب، در مركز فرهنگی شهر كتاب برگزار شد. در آغاز این نشست، حسن جوادی طی پیامی تصویری، ضمن ارایه اطلاعاتی از زندگی و فعالیت‌های براون به ویژه در ارتباط با انقلاب مشروطه ایران، به تشریح اهداف خود از تالیف این كتاب پرداخت. در ادامه، گزارشی از این نشست را می‌خوانید:

فعالیت‌های براون در ارتباط با انقلاب مشروطه/ حسن جوادی- نویسنده كتاب

در آغاز نشست، حسن جوادی مولف اثر، طی پیامی تصویری درباره روند تالیف كتاب توضیحاتی را ارایه كرده و گفت: هدف من از تالیف كتاب «ادوارد براون و ایران» این بود كه اطلاعات موجود درباره زندگی براون، حضورش در ایران و فعالیت‌های او به ویژه در ارتباط با مشروطه را در این كتاب جای دهم. فرصتی به وجود آمد و من در سال ۱۹۶۲ كه در كمبریج بودم، با سر پتریك براون، پسر ارشد براون آشنا شدم و از طریق او اجازه گرفتم كه یگانه كتابی را كه براون نتوانسته بود چاپ كند، یعنی «نامه‌هایی از تبریز» را ترجمه كنم. این نامه‌ها را عده‌ای از مشروطه‌خواهان در زمان اشغال تبریز توسط روس‌ها یعنی در محرم ۱۳۳۰ به تقی‌زاده و ایرانشهر فرستاده بودند و آنها هم نامه‌ها را برای براون فرستاده و او آنها را به صورت یك كتاب درآورده بود اما به علت وقوع جنگ نتوانسته بود اینها را منتشر كند اما در دو جزوه كه به تیراژ زیادی در حدود شش هزار نسخه چاپ كرده بود، فجایع آن سال را برشمرده و به صورت رایگان پخش كرده بود. من اصل نامه‌ها را نتوانستم به دست بیاورم ولی آنها را ترجمه كردم. وی ادامه داد: مورد دیگری كه پیش آمد یعنی در سال ۱۹۷۰، برای تدریس ادبیات فارسی به كمبریج رفتم و توسط لكهارت با نوه براون، خانم كرافورد آشنا شدم و ایشان اصل نامه‌ها را در اختیار من گذاشت و من توانستم مقدار زیادی از نامه‌ها و اسناد براون را به دست بیاورم كه این كتاب بر اساس آنها تالیف شده است.
ارتباط و همكاری صمیمانه براون با ایرانیان
جوادی افزود: می توان گفت براون، یكی از معدود مستشرقینی بود كه صمیمانه و از ته دل با ایرانیان همدردی و ارتباط داشت و حتی زمانی كه جلد دوم كتاب «تاریخ ادبی ایران» را تالیف می‌كرد و انقلاب مشروطه اتفاق افتاد؛ او كتاب را به كناری نهاد و گفت در حالی كه ایران در بحران بسیار شدیدی به سر می‌برد، من نمی‌توانم خود را در ادبیات و شعر ایران غرقه سازم. سپس مدتی به كارهای سیاسی و كمك به مشروطه‌خواهان چه از لحاظ مالی و چه از لحاظ سیاسی مشغول شد و انجمن ایران را در لندن به وجود آورد. براون، اطلاعات زیادی را از طریق دوستان و شاگردان سابق خود كه در سفارت انگلیس در ایران بودند، به دست می‌آورد و از طریق یكی از دوستان نزدیك خود به نام هنری لینچ كه عضو پارلمان بود سیاست سر ادوارد‌گری را در پارلمان استیضاح می‌كرد. براون، سه كتاب درباره تاریخ مشروطه دارد: «تاریخ انقلاب مشروطه»، «انقلاب ایران» كه وقایع سال‌های ١٩٠٥ تا ١٩٠٩را در برمی‌گیرد و دیگری «شعر و مطبوعات ایران» كه در واقع، محمدعلی تربیت آن را تدوین و براون ترجمه كرده بود و نخستین كتابی است كه ادبیات مشروطه و ادبیات جدید ایران را مورد بررسی قرار می‌دهد. «نامه‌هایی از تبریز» نیز به همین دوره تعلق دارد. از آن گذشته ادبیات ایران در چهار جلد كه از سال ١٩٠٢ تا ١٩٢٤ نوشته شده و یكی از تاریخ‌های مهم و كلاسیك ادبیات فارسی در انگلیسی به شمار می‌رود. براون، در تشكیل اوقاف گیپ نیز نقش عمده‌ای داشته و در همین اوقاف نیز كتاب‌های زیادی منتشر می‌شود.
جوادی به ترجمه «چهار مقاله عروضی»، «تاریخ طب اسلامی»، «لباب‌الالباب عوفی» و مانند آنها و همچنین ترجمه و تفسیر «مثنوی معنوی» به انگلیسی در ٦ جلد توسط براون اشاره كرد و افزود: این ترجمه باعث شهرت جهانی مولوی شد. همچنین از دیگر آثار مهم براون، «تاریخ طب اسلامی» است كه از آنجا كه خود طبیب بوده توانسته به دقت و به خوبی این كتاب را چاپ كند. در شهرت براون در زمان مشروطه، همین بس كه مردم در شعری می‌خواندند: به ما آنچه شمشیر، ستار كرد/ براون از سرِ كلك گهربار كرد و این محبوبیت براون را در آن زمان می‌رسانده است. وی بحث خود را با نقل قولی درباره «تاریخ ادبیات ایران» براون از دیك دیویس، یكی از بهترین مترجمان ادبیات كلاسیك فارسی و استاد ایران‌شناسی دانشگاه اوهایو به پایان برد كه می‌گوید: «اگر امروز دورتر از براون می‌توانیم ببینیم، بیشتر به خاطر آن است كه بر شانه‌های او ایستاده‌ایم و بدون موفقیت‌های آغازین او، امعان نظرهای امروزی از ادبیات فارسی نمی‌توانست امكان داشته باشد.»

تافته‌ای جدا بافته در جمع ایران شناسان بزرگ/ ایرج پارسی‌نژاد- نویسنده و منتقد حوزه ادبیات و زبان‌شناسی

سخنران دوم این نشست، ایرج پارسی نژاد بود. وی با بیان اینكه حسن جوادی از ادیبان و دانشمندان ایران است كه به دلیل دوری از كشور، قدر او ناشناخته مانده یا فراموش شده، گفت: او در كمبریج شاگرد آربری بود كه خود آربری شاگرد نیكلسون بوده و نیكلسون نیز شاگرد براون بود. جوادی در آنجا این افتخار را پیدا كرد كه با ادیبان و دانشمندان آن زمان مثل مینورسكی و لاكهارت مانوس شد. ایشان به چند زبان مسلط است و واقعا میراث‌دار ایران‌شناسان قدیم را حفظ كرده است. وی افزود: این كتاب بسیار معتبر و ارزشمند است اما برخی كلمات و ابیات در آن اشتباه بیان شده كه باید در ویراست بعدی مورد توجه قرار گیرد.
او با بیان اینكه براون از تبار ایران شناسان بزرگ است كه پیش از مینورسكی و هنینگ و دیگران، باید او را تافته‌ جدابافته‌ای در نظر گرفت، گفت: زندگی این مرد بسیار حیرت‌آور است. جوانی بوده كه در ٢٠ سالگی متوجه وقایع جنگ روس و عثمانی می‌شود و ابتدا به عثمانی و زبان تركی علاقه‌مند می‌شود و برای یادگیری این زبان به روستایی سفر می‌كند و نزد كشیشی كه زبان تركی را می‌دانسته زبان تركی را فرامی گیرد. او پس از آشنایی با میرزا محمد باقر بواناتی به یادگیری فارسی روی می‌آورد و پس از آشنایی با حسن كمبریجی و ادوارد هنری پالمر به تقویت آموخته‌های خود از زبان فارسی می‌پردازد. پارسی‌نژاد ادامه داد: پدر ادوارد براون، لردی متمول و صاحب یك كمپانی كشتی‌سازی بزرگ بود و از او می‌خواهد كه به مهندسی بپردازد تا بتواند میراث‌دار پدر شود اما ادوارد بی‌علاقگی خود به مهندسی را ابراز كرده و به نظامی شدن تمایل نشان می‌دهد اما به توصیه پدر منصرف شده و در رشته پزشكی دانشگاه كمبریج تحصیل می‌كند و در همین ایام، از آنجا كه می‌توانسته یكی از زبان‌های قدیمی را بخواند، فرصتی فراهم می‌شود تا زبان فارسی خود را بیش از پیش تقویت كند.

 شناساندن مدنیت و تمدن ایرانی به جهان
وی افزود: براون در دوره مشروطیت كمك زیادی به آزادیخواهان می‌كند و در جهت شناساندن مدنیت و تمدن ایرانی و سهم ایرانیان در تمدن بشری، سرمقاله‌های زیادی را در تایمز به چاپ می‌رساند. همچنین برای فشار آوردن به محمدعلی‌شاه و پیشبرد مشروطه زحمات زیادی را متحمل می‌شود و بعدها كسانی مثل تقی‌زاده نیز به او می‌پیوندند. در همین ایام و در اواخر دوره آموزش طب، نامه‌ای از كالج پمبروك دانشگاه كمبریج دریافت می‌كند مبنی بر اینكه درخواست او پذیرفته شده و می‌تواند به عنوان عضو هیات آموزشی، فارسی را در این دانشگاه تدریس كند. براون، این خبر را خوشایندترین خبری می‌داند كه تا به آن روز دریافت كرده بود. وی پس از ورود به كالج پمبروك از مسوول كالج تقاضا می‌كند تا اجازه دهد یك سال به ایران بیاید تا ضمن تقویت زبان فارسی خود با تاریخ، ادبیات، فرهنگ و به ویژه خلقیات و سلوك مردم ایران آشنایی بیشتری پیدا كند كه با درخواست او موافقت شده و براون راهی ایران می‌شود. سفرنامه او نیز بسیار جالب است كه در آن شرح سفر خود و مشكلاتی كه با آن مواجه می‌شود را بیان می‌كند و همچنین عمق علاقه او را به زبان فارسی نشان می‌دهد.
پارسی‌نژاد، توجه براون به لهجه‌ها را نیز جالب توصیف كرده و گفت: براون در لهجه‌شناسی تبحر زیادی داشت. او بلافاصله در شهرها متوجه تفاوت لهجه‌ها می‌شد و این تفاوت‌ها را ثبت می‌كرد و نیز به واژه‌هایی كه در شهرهای متفاوت معانی متفاوتی داشت مانند یك زبان‌شناس توجه می‌كرد. وی افزود: براون، هرجایی كه احساس می‌كرد به مردم ایران توهین شده منقلب می‌شد و این نشان از تعصب او به ایرانیت بود.
به طور مثال، وقتی كتاب «حاجی‌بابای اصفهانی» به دست او می‌رسد و می‌بیند كه جیمز موریه از خلقیات ایرانیان انتقاد می‌كند، به‌شدت ناراحت شده و می‌گوید این مطالب درباره یك ملت قدیم با تمدن و با فرهنگ سزاوار نیست. از یادداشت‌های براون می‌توان متوجه شد كه او از همان نوجوانی به اندازه یك زبان شناس به كتاب‌های زبان‌شناسی ایرانی علاقه‌مند است و به گفته خود او، كتاب‌هایی مثل كتاب شیندلر كه درباره فرهنگ و آداب و رسوم ایرانیان اطلاعاتی به او می‌دهد یا كتاب معروف ادوراد پولاك، طبیب ناصرالدین شاه، منابع اطلاعاتی او به شمار می‌رفته‌اند.

براون به سیاست نیز توجه داشت/ محمود جعفری‌دهقی- استاد دانشگاه تهران

در ادامه نشست، محمود جعفری‌دهقی با بیان اینكه «ادوارد براون و ایران» كتاب ارزشمندی است كه در هر فصل آن نكته‌های مهمی طرح می‌شود، گفت: می‌توان از اطلاعات موجود در كتاب برای گشودن گره‌های پژوهشی در زمینه‌های دیگر هم استفاده كرد. در واقع، ایرانی كه براون دیده است دچار سه بحران بود: بحرانی كه روس‌ها تحمیل می‌كردند، بحرانی كه منشا آن انگلیسی‌ها بودند و بحرانی كه دولت استبدادی ایران ایجاد كرده بود. براون علاوه بر توجهش به مسائل فرهنگی به سیاست نیز توجه داشت.
وی درباره فصل دوم كتاب «ادوارد براون و ایران» گفت: براون در این فصل به وضعیت بحرانی ایران در زمان انقلاب مشروطه اشاره می‌كند. امپراتوری بریتانیا نمی‌خواست روسیه از راه ایران به هند برسد. روسیه نیز می‌خواست از طریق ایران دریای خزر را در اختیار داشته باشد. به هر حال روسیه از شمال، انگلیسی‌ها از جنوب و خود دولت استبدادی كه با این دو سازش می‌كرد، مشكلات ایران را پیچیده‌تر می‌كردند. این استاد دانشگاه با بیان اینكه براون برای نخستین بار كرسی استادی زبان فارسی را در كمبریج دایر كرد، افزود: با اینكه ورود براون به عالم شرق‌شناسی با زبان تركی آغاز شد، عربی و فارسی را هم یاد گرفت. براون در كتاب «یك سال در میان ایرانیان» به گویش‌های مختلف فارسی نیز پرداخته و در این باره مقاله‌ای با عنوان «شعر در گویش‌های ایرانی» نوشت. جعفری دهقی سپس به توجه براون به عرفان ایرانی اشاره كرد و افزود: براون عرفان ایرانی را یكی از ابزارهای مهم در حل بحران‌های فكری انسان می‌دانست. البته انتقادهایی نیز به نظراتش وارد بود؛ به عنوان مثال احمد كسروی به دلیل مخالفتش با تصوف، نوشته‌های براون را تایید نمی‌كرد و گاهی نقدهای تندی نیز به او می‌كرد.

براون، مسیحی مومن ایران‌شناس
جعفری دهقی، براون را یك مسیحی مومن دانست و ادامه داد: براون به اسلام احترام می‌گذاشت و در مذاهب دیگر نیز به عنوان دین‌شناس تحقیق می‌كرد. غالبا شرق‌شناسان، شرق را از بالا نگاه می‌كردند چون غرب را بالاتر از شرق می‌دانستند اما براون با این نظریه مخالف و معتقد بود اگر مسلمانان جهان بتوانند متحد شوند می‌توانند در برابر استعمار غرب پیروز شوند. براون با حلقه استانبول - گروهی از انقلابیون مشروطه‌خواه ایرانی بودند كه در اثر فشارهای روسیه، انگلیس و دولت ایران به استانبول مهاجرت كرده بودند - در ارتباط بود و به چاپ آثار افرادی مثل میرزا آقاخان كرمانی، حسین دانش و شیخ احمد روحی كمك می‌كرد. در سال‌های جنگ جهانی نیز آزادیخواهان ایرانی در حلقه برلین به انتشار روزنامه‌های كاوه و ایرانشهر پرداختند و براون به چاپ آثار آنها كمك می‌كرد. براون نسخه‌های متون فارسی را به تمام دنیا شناساند و شاگردان ارزنده‌ای در ادبیات و فرهنگ فارسی تربیت كرد.
جعفری دهقی با اشاره به علاقه براون به شعر معاصر مشروطه و طنزهای اجتماعی آن دوره، ادامه داد: براون شعر مشروطه را انقلابی در شعر ایران می‌دانست. او همچنین مقدمه‌ای نقادانه بر كتاب «سرگذشت حاجی بابای اصفهانی» نوشته جیمز موریه نوشت و می‌گوید لرد كرزن، حاجی‌بابای اصفهانی را نمونه‌ای از یك ایرانی واقعی دانسته است، اما براون چون كرزن همیشه در دربار بود، شناختی واقعی از مردم ایران ندارد و نگاه این كتاب به ایران در قشر فاسد درباری مانده است. وی به توجه براون به لهجه‌شناسی نیز اشاره كرد و گفت: براون به گویش‌های نطنزی و قهرودی علاقه نشان داد و مقاله‌ای هم با عنوان شعر در گویش‌های ایرانی نوشت. در واقع، او یكی از پایه‌گذاران تدریس زبان فارسی در كمبریج بود. مهم‌ترین اثر او نیز مجموعه چهار جلدی «تاریخ ادبی ایران» است كه طی سی سال تالیف شد. مهم‌ترین كاربرد این كتاب آموزش شیوه تحقیق در تاریخ ادبیات به ما است. براون در این مجموعه علاوه بر تذكره شاعران و نمونه آثارشان، اوضاع و احوال اجتماعی دوران آنها را نیز مطرح كرد. این استاد دانشگاه در پایان اضافه كرد: كتاب «ادوارد براون و ایران» نثر جذاب و منسجمی دارد. اما اگر مجموعه نامه‌ها نیز در كتاب منتشر می‌شد، امكان مقایسه و سنجش معیار گزینش دكتر جوادی آسان‌تر بود؛ چرا كه ایشان در مطالعه افكار و آثار براون بیشتر دید تاریخی دارد تا ادبی و ما نمی‌دانیم كه مولف به چه نحوی اسنادش را گزینش كرده و آیا كار او كار او كاملا بی‌طرفانه بوده یا نه. برای كتابی با حجم بیشتر از ٧٠٠ صفحه، اختصاصِ فقط یك فصل به تاریخ ادبی به نظر كافی نیست.

نگارش سیر معنوی یك ملت- طهمورث ساجدی -استاد دانشگاه تهران

در بخش پایانی نشست طهمورث ساجدی با تاكید بر اینكه این نخستین بار است كه یك مونوگراف از یك ایران‌شناس در ایران منتشر می‌شود، گفت: مولف این كتاب آشنایی بالایی با براون دارد و كتاب جامعی بر اساس منابع و اطلاعات زیاد تالیف كرده است. پیش‌تر مونوگرافی فقط توسط فرهنگستان كتیبه‌ها و علوم انسانی انجام می‌شد كه با بیوگرافی همراه نبود.
وی با بیان اینكه شهرت ادوارد براون بیشتر به خاطر «تاریخ ادبی» اوست، افزود: ادوارد براون، ایران‌شناس انگلیسی كه اكنون یكی از خیابان‌های تهران به نام اوست، هم به خاطر روابطش با ایرانیان و هم به خاطر آثارش، در ایران شناخته شده است. براون با نوشتن «تاریخ ادبی ایران» موفق شد سیر معنوی ملت ایران را بنویسد و در آن علاوه بر تذكره‌نویسی به وضعیت تاریخی، سیاسی و اجتماعی هر دوره نیز پرداخته است و با اینكه صد سال از تالیف این كتاب گذشته است، ما غیر از آن هنوز در ایران تاریخ ادبی نداریم.
براون همچنین می‌خواست به تقلید از خاورشناس آلمانی، مارتین هارتمان، مطبوعات و شعر ایران معاصر را به نگارش درآورد و بدین‌سان متممی برای تاریخ ادبی ایران فراهم كند. او از طریق سیدحسن تقی‌زاده مطلع می‌شود كه محمدعلی‌خان تربیت توانسته است در ابعاد گسترده‌تری تحقیقی در این زمینه پدید آورد. از این رو براون نوشته تربیت را به انگلیسی ترجمه و تحت عنوان «مطبوعات و شعر معاصر ایران» منتشر می‌كند.

روح انتقادی، ارمغان براون برای ایرانیان
وی در قسمت دیگری از سخنان خود گفت: تاریخ ادبیات فرانسه با تاریخ ادبیاتی كه ما امروز از آن صحبت می‌كنیم، فرق دارد. ما تاریخ ادبیات را داشته و به ‌آن تذكره می‌گفته‌ایم اما تاریخ ادبی در دنیا بی‌سابقه است و كسی آن را ننوشته بلكه آكادمی كتیبه‌ها و علوم ادبی آن را نوشته است. در فرانسه آكادمی كتیبه‌ها و علوم ادبی با چهل نفر عضو كه هركدام تخصص خاصی دارند از اواخر قرن ١٧ آغاز به كار كرد. كار این آكادمی در قرن ١٩ همزمان با دو جنگ جهانی متوقف شد و در سال ١٩٤٨ به كلی تعطیل شد تا امروز كه به تازگی فعالیت خود را از سر گرفته است. این آكادمی بعد از ٣٠٠ سال، ٣٠ جلد تاریخ ادبی فرانسه را تالیف كرد. ساجدی با اشاره به تاثیر براون در افزایش علاقه ایرانیان به ایرانشناسی فراملی بیان كرد: بعد از جنگ جهانی اول و مناقشات انگلیس و روسیه بر سر نفت ایران، روابط ایران و انگلیس متزلزل می‌شود. براون از وضعیت آشفته سیاسی ایران باخبر بود ولی نمی‌توانست از نظر سیاسی كاری انجام دهد. به همین دلیل برای حفظ موقعیت خود موقتا با ایران قطع رابطه كرد و این به نفع او شد.
وی ادامه داد: جلد اول كتاب «مطبوعات و شعر معاصر ایران» كه شامل دوران پیش از اسلام است، توسط حسن كامشاد ترجمه شده است. جلد دوم كه از دوران فردوسی تا دوران سعدی را در برمی‌گیرد، ابتدا توسط غلامرضا رشید یاسمی تلخیص و ترجمه و سپس توسط بهرام مقدادی با كل حواشی ترجمه شد و جلد سوم كه عصر استیلای مغول و تاتار را بررسی می‌كند، علی‌اصغر همت ترجمه كرده است. اما جلد چهارم كه شامل دوره‌های متاخر
(از صفویه تا قاجاریه) است، بهتر و كامل‌تر است زیرا بیست سال بعد از جلد اول تالیف شد و تحقیقات پربارتری نسبت به جلدهای قبلی دارد. این جلد را نیز بهرام مقدادی ترجمه كرده است.
ساجدی در پایان با تاكید بر اینكه روح انتقادی چیزی بود كه براون با آثارش برای ما به ارمغان آورد، گفت: از آنجایی‌كه براون كارمند دولت بریتانیا نبود، در نگارش تاریخ ادبی می‌توانست نظرات شخصی خود را در پژوهش‌هایش دخیل كند و حقایق جامعه آن روز ایران را از منظر یك دانشمند، بدون سانسور و كم و كاست در كتابش بازتاب دهد. وی همچنین كتاب جوادی را اثری جذاب و خواندنی دانست كه در آن وقایع و رویدادها به خوبی بیان شده است.

منبع: اعتماد