دو منبع مهم الکافی / حسن انصاری

1396/2/13 ۱۳:۳۲

کلینی درکتاب الکافی از شماری از مهمترین منابع مکتوب حدیثی امامیه بهره گرفته است. در اینجا از میان انبوهی از منابع مستقیم و غیر مستقیم او، دو منبع مهم وی را که هر دو متعلق به دو نسل پیش از او بوده اند و می توانند شناخت ما را نسبت به تحول حدیث از نیمه قرن سوم تا اوائل قرن چهارم در میان امامیه بهبود ببخشند ؛ مورد مطالعه قرار می دهیم:

کلینی درکتاب الکافی از شماری از مهمترین منابع مکتوب حدیثی امامیه بهره گرفته است.

در اینجا از میان انبوهی از منابع مستقیم و غیر مستقیم او، دو منبع مهم وی را که هر دو متعلق به دو نسل پیش از او بوده اند و می توانند شناخت ما را نسبت به تحول حدیث از نیمه قرن سوم تا اوائل قرن چهارم در میان امامیه بهبود ببخشند ؛ مورد مطالعه قرار می دهیم:

۱- کتاب المحاسنِ ابو جعفر احمد بن محمد بن خالد بَرْقی، محدث و دانشمند ذو فنون بزرگ امامی در نیمه دوم قرن سوم قمری ( درگذشته ۲۸۰ ق یا به احتمالی ۲۷۴ ق) . اصل خاندان وی كه چندین تن از محدثان و عالمان امامی به آن منسوب هستند ، خاندانی شیعی و غیر عرب است كه به كوفه باز می گردد ؛ اما نیای وی ، عبدالرحمان به دلیل فشار بر شیعیان ناچار شد از این شهر به ناحیه ای ( احتمالا برق رود ، میان قم و اصفهان ) در نزدیكی قم مهاجرت كند . قم به دلیل مهاجرت اشعریان شیعی مذهب به این شهر به تدریج در قرن دوم ، تبدیل به كانونی برای شیعیان شده بود و انتقال خاندان برقی به خود شهر قم شاید همزمان با این تحولات بوده است . احمد احتمالا پس از ۲۰۰ قمری متولد شده است . گرچه وی را در شمار اصحاب دو امام جواد و هادی قرار داده اند ، ولی نباید آن را به معنای روایت از آن دو امام تفسیر كرد . وی از محضر ابن ابی عمیر ( درگذشته ۲۱۷ ق ) و احمد بزنطی ( درگذشته ۲۲۱ ق ) مختصر استفاده ای کرد ولی در عوض از محضر حسن بن علی ابن فضال و حسن ابن محبوب (هر دو درگذشته ۲۲۴ ق ) بهره زیادی برده است . از مهمترین استادانش در حدیث ، باید پدرش را نام برد:  محمد بن خالد برقی ( درگذشته حدود ۲۲۰ ق ) از محدثان برجستۀ قم و صاحب دفاتر و كتابهایی در حدیث بود و بسیاری از روایات و منابع روایی احمد برقی به همین پدر باز می گشت . او گرچه از اصحاب امامان به شمار آمده ، اما در این میان روایت او از راویان آنان در خور توجه است . محمد برقی از شمار زیادی از محدثان عراقی روایت حدیث می كرد و پسر نیز به واسطه او و البته دیگران با مشایخ حدیث عراق ارتباط می یافت . از مشایخ حدیثی محمد بن خالد برقی باید ، ابن ابی عمیر ، یونس بن عبدالرحمان ، فضاله بن ایوب ، محمد بن سنان ، علی بن مهزیار و حماد بن عیسی را نام برد . علاوه بر احمد برقی ، شماری از مشایخ حدیثی قم كه نخستین موج مهم حدیث در قم را تشكیل می دادند ، از او بهره علمی بردند : كسانی مانند ابراهیم بن هاشم قمی و احمد بن محمد بن عیسی اشعری . حسین بن سعید اهوازی هم از برقی پدر روایت می كرده است .

احمد برقی با وجود اینكه قمی بوده ، ولی برای استماع حدیث از مشایخ امامیه ، راهی كوفه شد. در كوفه از راویان امامی مانند اسماعیل بن مهران ، حسن بن علی وشّاء ، عثمان بن عیسی ، علی بن اسباط و برخی دیگر استفاده كرد و با سنتهای روایی مختلف امامی آشنایی حاصل نمود . وی در سفر عراق ، باید به بغداد نیز رفته باشد ، چرا كه از مشایخ آنجا مانند داود بن قاسم بغدادی ، محمد بن عیسی عُبیدی و یعقوب بن یزید روایت می كند . برقی از مشایخ بسیار دیگری ، نزدیك به دویست تن هم روایت حدیث می كرد و این امر احتمالا نتیجه سفرهای مختلف او به ویژه در شهرهای ایران بوده است . مهمتر از آن روایت كتابها و اصول حدیثی امامیه ، تقریبا كتابهای بیش از صد تن ، بود كه همین امر آشنایی و بهره وری از سنتهای مختلف روایی امامی را برای وی امكان پذیر ساخت ، بطوری كه به خوبی می توانست در گردآوری احادیث و نهضت جامع نویسی حدیث امامی مشاركت فعال داشته باشد . البته وی در این امر حتی از روایت از مشایخی كه گرایشهای ویژه ای داشتند ، یا روایت كتابهای محدثان غیر معتمد و یا دفاتر روایی مجهول و احادیث مرسل هم ابایی نداشت . این امر به این دلیل بود كه او علاقمند بود سنتهای مختلف روایی شیعی و امامی را یكجا در ثبت خود جمع كند . روایت او از امامیانی مانند احمد بن محمد سیاری ، بكر بن صالح ، محمد بن حسن بن شمون ، و محمد بن علی كوفی ابو سُمَینه كه مورد انتقاد جناحهایی از امامیه بوده اند ، نشان از روحیه گشوده وی بر سنتهای روایی و اعتقادی مختلف شیعی دارد ؛ چیزی كه ظاهرا احمد بن محمد بن عیسی اشعری ، محدث نامدار امامی را كه در آن زمان در قم از نفوذ و قدرت مذهبی ویژه ای برخوردار بود ، به واكنش سخت نسبت به برقی وا داشت .

كتاب جامع او در حدیث ، كتاب المحاسن است كه تنها پاره ای از آن، بیشتر در موضوعات اخلاقی و اجتماعی و اعتقادی باقی مانده است . این كتاب شامل موضوعات بسیار متنوعی می شده كه در ذیل هر یك ، برقی به نقل احادیث امامان اهتمام ورزیده است . از عناوین ابواب این كتاب چنین بر می آید كه المحاسن كتابی دائره المعارف گونه بوده كه مؤلف در آن تلاش داشته است ، بسیاری از دانشها و علوم مختلف و موضوعات متنوع را بیشتر در قالب حدیث یكجا گردآورد . از مجموع آنچه درباره این كتاب می دانیم ، چنین بر می آید كه در برخی ابواب كتاب ، احمد برقی ، افزون بر حدیث مطالب دیگری را هم آورده باشد. تعداد كتابهای المحاسن را شیخ طوسی ، ۹۸ و نجاشی ، ۹۰ ذكر كرده اند كه با حذف عناوین مشترك ، بر روی هم حدود ۱۲۰ عنوان را تشكیل می دهد . ابن ندیم تعداد این كتابها را هفتاد و چند كتاب و به نقلی ۸۰ كتاب ذكر كرده و آنگاه نام ۴۲ كتاب را كه نزد ابن همام اسكافی بوده ، می آورد . ترتیب كتابها در فهرست ابن ندیم با ترتیب آنها در رجال نجاشی مشابهت دارد و این امر شاید برخاسته از نظم اصلی كتاب المحاسن باشد . معلوم نیست كه آیا در نسخه مؤلف ویا نسخه هایی كه زیر نظر مؤلف یا با اطلاع او نسخه برداری و یا قرائت شده ، ترتیب و حجم كتاب المحاسن چگونه بوده است . شاید هم این كتاب با یك نظم منطقی گرد نیامده و نظم آن بیشتر محصول سالهای متمادی تألیف و گرد آمدن كتابهای متعدد او تحت یك عنوان كلی بوده است . در مورد تألیف كتاب و چگونگی گردآمدن این كتابها در یك عنوان كلی و اینكه آیا این كتابها خود هویت مستقلی داشته اند ، یا اینكه از همان عصر مؤلف ، همگی جزء المحاسن قلمداد می شدند ، اطلاعی نداریم . از اجزای متعدد المحاسن تنها ۱۱ باب ( = كتاب ) باقی مانده است . این كتاب منبع مهمی برای محدثان بعدی و از جمله مؤلفان كتابهای اربعه حدیثی و از آن میان كتاب كلینی بوده است ؛ بطوری كه می توان برقی و روایات او را در شمار مهمترین منابع حدیث امامی قلمداد كرد . البته این سهم بیش از آنكه مدیون بخشهای باقی مانده این كتاب باشد ، مدیون توجهی است كه محدثان بعدی و از جمله شاگردان بلاواسطه او و نیز شاگردان شاگردان او در نقل روایات و احادیث اصل كتاب المحاسن و سایر روایات و دفاتر روایی او نشان داده اند . در این میان طبعا قمی ها بیشترین سهم را داشته اند . در حقیقت احمد برقی یكی از پایه های اصلی حدیث قم بوده است . برخی از مهمترین این شاگردان عبارتند از : عبدالله بن جعفر حمیری ، سعد بن عبدالله اشعری ، محمد بن یحیی العطار و محمد بن حسن صفار . بیشتر این مشایخ ، جزء استادان كلینی بوده اند . محمد بن جعفر ابن بُطّه قمی ، از شاگردان و راویان او سهم مهمی در آشنایی بغدادیان با منابع حدیث برقی داشته است . كلینی در الکافی عمدتا از طریق گروهی از روات ، از برقی روایت می كند که از آنان به «عدۀ من اصحابنا» تعبیر می نماید : علی بن ابراهیم قمی ، علی بن محمد بن عبدالله ، نوه دختری برقی ، احمد بن عبدالله ، نوه پسری برقی و علی بن حسین السعدآبادی . اینها همگی از راویان بلاواسطه برقی بوده اند .

۲ – كتاب النوادر ِابو جعفر احمد بن محمد بن عیسی اشعری ( درگذشته پس از ۲۷۴ یا ۲۸۰ ق ) ، محدث و فقیه برجسته امامی از خاندان اشعریان قم كه پدرش ، راوی از امامان رضا و جواد هم از مرتبه بلندی نزد امامیه قم برخوردار بود . خود احمد از اصحاب دو امام جواد و هادی قلمداد شده ، گرچه به طبیعت دوری موطن او از آن دو امام ، روایت مستقیم چندانی از آن دو ندارد .

احمد بن محمد بن عیسی از مشایخ حدیث كوفه و بغداد و نقاط دیگر عراق و ایران بهره برد و از آنان حدیث شنید ؛ طبقه ای از مشایخ كه می بایست آثار حدیثی آنان را نخستین موج جامع نگاری حدیث امامی دانست ؛ مانند احمد بن محمد بن عمرو بن ابی نصر البزنطی ، حسن و حسین پسران سعید بن حماد اهوازی ، حسن بن علی ابن فضّال كوفی، حسن بن علی بن زیاد وشاء، حسن بن محبوب سرّاد، صفوان بن یحیی بجلی، ابن ابی عمیر ازدی، محمد بن خالد برقی و محمد بن سنان . در حقیقت احمد بن محمد بن عیسی از طریق این مشایخ كه تنوع سنتهای روایی مختلفی را برای او امكان پذیر می ساخت ، توانست با مكتبها و سنتهای روایی مختلفی پیوند خورد و راوی و منتقل كننده كتابها و اصول كهن برای نسلهای بعدی باشد . اما مهم سهم او در انتقال این میراث از كوفه به قم بود . به هرحال به همین دلایل بود كه نام او در فهارس رجال و كتب امامی مانند فهرستهای طوسی و نجاشی به عنوان واسطه در روایت اصول و كتب كهن امامی و به ویژه به واسطه شاگردان قمی وی برای محدثان بعدی قم و بغداد به صورت مكرر مطرح می شود .

احمد پیشوای امامیه در دوره خود در قم بوده و مرجعیت علمی و اجتماعی او مورد قبول قمیان بوده است ، بطوری كه حتی وی مورد عنایت حاكم قم هم بوده است . البته این امر به دلیل انتساب او به خاندان پر نفوذ امامی و عرب اشعری در قم كاملا طبیعی است . همین امر موجب شده بود كه در قم از سلطه علمی و مذهبی خود برای به تثبیت اندیشه اعتقادی مورد حمایت خود بهره برد و گاهی حتی از آن برای به حاشیه كشیدین عده ای از عالمان متفاوت قم استفاده كند ؛ یکی از وجوه این رویکرد به سختگیری ها و شیوه های مورد قبول او در روایت حدیث از مشایخ مختلف شیعه و از سنتهای روایی گوناگون و از جمله در مورد روایت از گروههایی با اعتقادات غالیانه و یا وابسته به گروههای غلات مربوط می شود . برخورد او با احمد برقی ، محدث مهم امامی معاصرش و راندن اجباری وی از قم از نمونه های نامدار در منابع ماست . مشایخ برجسته قم در دوره دوم نهضت علمی حدیث در این شهر ، یعنی كسانی مانند سعد بن عبدالله اشعری ، علی بن ابراهیم قمی ، محمد بن یحیی العطار ، احمد بن ادریس اشعری ، محمد بن حسن صفار و عبدالله بن جعفر حمیری از محضر احمد بن محمد بن عیسی فقه و حدیث فرا گرفتند . بیشتر این افراد به علاوه حمید بن زیاد كوفی كه او هم از راویان اشعری بوده ، همگی از مشایخ كلینی بوده اند . كتاب مهم اشعری كه سهمی بسیار مهم در كتب اربعه و از جمله الكافی و منابع دیگر حدیثی و فقهی امامی دارد ، كتاب النوادر است . وی شمار دیگری كتاب هم در زمینه فقه و حدیث داشته است . كلینی از طریق " عدۀ من اصحابنا « از احمد و كتاب النوادر وی در الكافی استفاده كرده و احادیث بسیاری را به نقل از وی آورده است.

منبع: حلقه کاتبان - بررسی های تاریخی