پرتوی از«پـرتـو»

1395/6/20 ۱۰:۱۱

پرتوی از قرآن حاصل تلاش‌های آیت‌الله طالقانی است. البته ایشان از ١٣١٨ تا ١٣٥٨ چه در زندان و چه در تبعید و چه بیرون از زندان و... تفسیر می‌گفتند، اما متاسفانه همه این مباحث جمع‌آوری نشد و ایشان مسوولیت‌های اجتماعی داشتند كه فرصت نداشتند كه همه را تدوین كنند. اما همین اندازه هم كه برای ما باقی مانده، نشان می‌دهد ایشان قرآن را نه صرفا به عنوان یك متن مقدس كه باید به عنوان تیمن و تبرك از آن استفاده كرد، بلكه كتاب راهنمای زندگی عملی و نظری و عقیدتی می‌خواند و راهنمای این دنیا و آن دنیا می‌دانست، آن هم به صورت رهنمودهای عملی واقعی كه در واقعیت‌ها وجود دارد.

محمد مهدی جعفری، سیدعلی میر‌موسوی، سید ابوالفضل موسویان و محمدعلی مهدوی‌راد در میزگرد«طالقانی مفسر قرآن»

 

تفسیر رهایی بخش/ محمد مهدی جعفری- قرآن پژوه و از یاران طالقانی

پرتوی از قرآن حاصل تلاش‌های آیت‌الله طالقانی است. البته ایشان از ١٣١٨ تا ١٣٥٨ چه در زندان و چه در تبعید و چه بیرون از زندان و... تفسیر می‌گفتند، اما متاسفانه همه این مباحث جمع‌آوری نشد و ایشان مسوولیت‌های اجتماعی داشتند كه فرصت نداشتند كه همه را تدوین كنند. اما همین اندازه هم كه برای ما باقی مانده، نشان می‌دهد ایشان قرآن را نه صرفا به عنوان یك متن مقدس كه باید به عنوان تیمن و تبرك از آن استفاده كرد، بلكه كتاب راهنمای زندگی عملی و نظری و عقیدتی می‌خواند و راهنمای این دنیا و آن دنیا می‌دانست، آن هم به صورت رهنمودهای عملی واقعی كه در واقعیت‌ها وجود دارد. مثلا ذیل صورت بینه جایی كه می‌فرماید: « وما تفرّق‌الّذِین أُوتُوا الْكِتاب إِلّا مِنْ بعْدِ ما جاءتْهُمُ الْبینةُ (۴)»(و اهل كتاب دستخوش پراكندگى نشدند مگر پس از آنكه برهان آشكار براى آنان آمد) مفسرین عمدتا گفته‌اند مشركین و اهل كتاب بعد از اینكه بینه اسلام آمد، پذیرفتند. آیت‌الله طالقانی در تفسیرشان می‌گوید نه خیر، اینچنین نیست. «درست است كه اسلام مصداق روشنی از بینه است. اما این یك مساله كلی است. كسانی هستند كه رو به كفر می‌روند و بعد از اینكه بینه برای‌شان آمد باز دچار تفرقه می‌شوند. چنان كه بعد از آمدن بینه كامل و درخشان رسالت اسلام مسلمانان از اهداف و تعالیم اصلی آن دور و رویگردان و متفرق و دچار غرور به اندیشه‌ها و پندارهای محدود خود شدند و قوای خود را برای خالی و نابودی یكدیگر به كار بردند و در فروع و فروع فروع فرورفتند و آنها را حجاب دریافت اصول یعنی صحف مطهره و كتب قیمه ساختند و در میان تنیده‌های خود خوش به خواب رفتند تا آنكه سیل افكار و عقاید و اوهام دیگران همراه صنایع شان همه‌چیز جوامع اسلامی را به هم ریخت. اكنون كه هراسان و خودباخته و غارت زده چشم باز كرده‌اند، راه چاره از كسانی می‌جویند و چشم یاری به دست كسانی دوخته‌اند كه خود بیچاره‌تر یا منشا بیچارگی و پراكندگی باشند. چاره جز این نیست كه زعما و اندیشمندان و مومنین به خدا نخست با نور و بینه قرآن خود را از بندهای اوهام هول‌انگیز و شرك‌آور برهانند و آن گاه با روح و فكر روشن و اندیشه و زبان پاك نمایاننده و رسول رسالت اسلام شوند و آیات صحیفه پاك را پی‌در‌پی و در میان امواج كفر و شرك برخوانند: یتلوا صحفا مطهره. و احكام و اصول برپای دارنده و انگیزنده اسلام را به پا دارند تا مسلمانان و ملل دیگر را از كفرها و شرك‌هایی كه با رنگ و روغن اصلاحات جالب و فرمول‌های ساختگی و منحرف‌كننده علمی آراسته شده و با دمیدن بت تراشان قرن بیستم بر فطرت‌های پاك چسبیده و جوش خورده است برهانند و انسانیت را از واژگونی و سقوط وارهانند.» آیت‌الله طالقانی نه تنها در الفاظ قرآن دقت داشت، بلكه در ترجمه آن به فارسی نیز بسیار دقیق بودند. بنابراین هدف تفسیر ایشان اولا رهایی انسان از غرور و اوهام و افزوده‌ها به وجود اوست و سپس رهایی انسان از غل و زنجیرهایی است كه بر اذهان است.
 
 

واژه‌شناسی پرتوی از قرآن آیت‌الله/ محمد علی مهدوی راد - قرآن پژوه و استاد حوزه و دانشگاه

تاملات عمیق و ژرف آیت‌الله طالقانی راجع به واژه‌شناسی، مفردات و تركیبات قرآنی مدت‌ها ذهن من را به خود مشغول كرده است. نخستین نكته این است كه قرآن به زبان عربی نازل شده است، اما در دنیای نزول آن لهجه‌های متفاوتی وجود داشته و بین علمای قرآنی بحث‌های مفصلی در این باره است كه كدام لهجه از آن لهجه‌ها انتخاب شده است؟ ما فرض را بر این می‌گذاریم كه لهجه معیار بوده است. بر اساس این لهجه معیار واژه‌ها و تعابیری به كار رفته و معنای آنها متفاوت بوده است. مرحوم طالقانی دقت عجیبی در كشف معنای كانونی واژه‌ها داشت. تفسیر پرتوی از قرآن را عمدتا در زندان نوشته و جالب است كه با توجه به محدودیت‌های زندان ایشان ارجاعات فراوانی به آرای ملاصدرا و دیگران داشته است. مثلا در آستانه انقلاب واژه انفاق معنای سیاسی، انقلابی و اقتصادی یافته بود و تقریبا همه می‌گفتند كه نفق به معنای سوراخ است و وقتی به باب افعال می‌رود، معنای ضدش را می‌دهد یعنی ضد شكاف است. یعنی می‌گفتند انفاق نوعی از بین بردن شكاف است. حتی مرحوم مطهری نیز شبیه این را می‌گوید .  
 
كیفیت وحی از دید طالقانی/ سید ابوالفضل موسویان- عضو هیات علمی دانشگاه مفید قم
یكی از بحث‌های بسیار مفید در پرتوی از قرآن بحث واژه‌شناسی است كه آیت‌الله طالقانی در این زمینه نكات ارزنده‌ای را مطرح كرده‌اند. به عنوان نمونه تفسیر ایشان از آیه شریفه «واقتلوهم حیث ثقفتموهم» كه بحث جهاد در آن مطرح می‌شود، آیت‌الله طالقانی با دقتی كه در آن مقطع حساس زمانی دارند، بسیار حایزاهمیت است. ایشان می‌گویند با دقتی كه در كلمه ثقفتوهم داریم، غیر از كلمه وجدتموهم هست. اگر این دومی بود، معنای این می‌شد كه اگر مسلمین به هر شكلی با مشركین برخورد كردید، باید با آنها جهاد كنند. اما ایشان می‌گویند در ثقافت از ثقف به معنای دستیابی و چیره شدن با آزمون‌گیری است. یعنی یك وصف ضمنی فاعل یا مفعول است كه از آن چنین بر می‌آید كه اگر شما آزمودید و آنها را در موضع مخالف و درگیری با مسلمانان دریافتید، آن وقت با آنها جهاد كنید. همچنین در رابطه با مسائل سیاسی و اجتماعی دقتی كه در كلمات دارد جالب است.
برای مثال در تفسیر آیه شریفه ١٨٨ سوره بقره «ولا تاكُلُواْ أمْوالكُم بینكُم بِالْباطِلِ وتُدْلُواْ بِها إِلى الْحُكّامِ لِتاكُلُواْ فرِیقًا مِّنْ أمْوالِ النّاسِ بِالإِثْمِ وأنتُمْ تعْلمُون »(و اموال یكدیگر را به باطل(و ناحق) در میان خود نخورید! و برای خوردن بخشی از اموال مردم به گناه،(قسمتی از) آن را(به عنوان رشوه) به قضات ندهید، در حالی كه می‏دانید این كار، گناه است نكات جالب در این بحث دارند كه آیا نكات متفاوتی كه گاه حتی در یك آیه وجود دارد، به یكدیگر ربط دارند یا خیر. ایشان می‌گوید ارتباط مهمی میان مطالب این آیه هست. ایشان می‌گوید گروهی در جامعه اموال دیگران را به باطل می‌خورند و این را به سمت حكام سوق می‌دهند و به همین شكل ارتباطی میان آنها و حكام برقرار می‌شود. البته اینجا حكام منظور قضات هستند، اما ایشان آن را تعمیم می‌دهند و می‌گویند كه قضات بخشی از حكومت هستند.  اما در بحث كیفیت وحی كه این روزها بسیار حساس شده است، بسیار كهن است و بر خلاف آنكه گفته‌اند از سید احمد خان شروع شد، از گذشته‌ها شروع شده است.
 یعنی از همان ابتدا برخی گفتند كه معنای وحی بر قلب رسول اكرم(ص) آمده و ایشان الفاظ را خودش انتخاب می‌كند. این بحث‌ها بسیار مفصل است. آیت‌الله طالقانی در پرتوی از قرآن به صراحت در ذیل آیات سوره تكویر «انه لقول رسول كریم(١٩) ذى قوه عند ذى‌العرش مكین(٢٠) مطاع ثم امین(٢١) » گفته‌اند كه آیات قرآن از ملكوت یا از جایگاه قدسی وحی به صورت لفظ و معنا با هم به قلب پیامبر(ص) نازل می‌شوند و پیامبر(ص) بدون آنكه اندكی اختیار داشته باشند، به مردم عرضه می‌كنند. نظر ایشان درباره وحی كه با ادله لفظی بیان شده را به راحتی می‌توان فهمید.
 در بحثی هم كه میان آقای سروش كه مطرح‌كننده بحث كیفیت وحی هستند با آیت‌الله منتظری در گرفت، پاسخ محكم آیت‌الله منتظری چنین بود كه آقای سروش هم آن را پسندیده بودند، آیت‌الله منتظری می‌گوید «قول آن رسول كریم(ص) ذی قوه شعاع اراده و علم اوست كه بر آینه پاك روح رسول امین(ص) تابیده و به عبارت دیگر موجود هر چه بسیط‌تر و برتر از تركیب و مجردتر باشد نیرومند و سازنده‌تر است.» این نكته مهم است. آیت‌الله طالقانی نیز در صفحات ١٩٣-١٩٠ پرتوی از قرآن جلد سوم به این بحث پرداخته‌اند كه وحی به لفظ است و به معنا
 ختم نمی‌شود.
 
روحانی روشنفكر و نواندیش دینی/ سید علی میرموسوی- مدیر گروه علوم سیاسی دانشگاه مفید
مرحوم طالقانی یك روحانی روشنفكر و یك نواندیش دینی بود كه در سنت قرآن‌گرایی قرار می‌گرفت. این سنتی بود كه از عصر مشروطه با اندیشمندانی چون مرحوم خرقانی و مرحوم شریعت سنگلجی آغاز شد و مرحوم طالقانی نیز در تداوم این سنت بود. آنچه به‌طور خاص در این سنت ایشان مطرح می‌كرد، فهم هدایتی قرآن بود. در آغاز پرتوی از قرآن این فهم هدایتی را توضیح می‌دهد. ایشان در فهم اسلام در نهایت اصالت را به قرآن می‌دهد. البته نه به معنای قرآن‌گرایان معاصر اهل سنت كه حدیث را كاملا كنار بگذارند. بلكه از این جهت كه به قرآن جایگاه والایی می‌دهند. این نگاه ایشان به قرآن بر چند اصل مهم استوار بود، نخست رهاسازی قرآن از مجعولات و خرافات و موهومات بود. آن چیزهایی كه استاد مهدوی راد به آن اشاره كردند، اموری كه ساختگی است و ایشان از آنها تحت عنوان اسراییلیات
 یاد می‌كند.
بحث دیگر ایشان رهاسازی قرآن از عمال اموات است. سومین نكته اینكه ایشان معتقد بود كه قرآن متنی نیست كه فهم آن مختص طبقه‌ای خاص باشد، بلكه فهم قرآن امری عمومی است. بنابراین ایشان معتقد بود كه قرآن را باید به گونه‌ای بیان كرد كه همه طبقات بتوانند با وجود آنكه لایه‌های معنایی قرآن متعدد است، از آن بهره ببرند. به همین جهت ایشان پرتوی از قرآن را با این نگاه نوشتند كه عموم طبقات و فارسی زبانان به تعبیر خودشان بتوانند لایه‌های عمیق معنایی قرآن را با زبان ساده‌تری درك كنند. مرحوم طالقانی معتقد بودند در عرصه اجتماع باید قرآن را زنده بكنیم و یك نوع نگاه اجتماعی و سیاسی به قرآن داشتند. در راس و كانون این نگاه بحث توحید سیاسی و اجتماعی بود. ایشان معتقد بودند آموزه توحید كه در كلمات فیلسوفان اسلامی عمدتا به توحید عبادی و افعالی و صفاتی بدل شده، وجه سیاسی نیز دارد. ایشان معتقد بودند كه همه انسان‌ها آفریده یك خداوند هستند و آن خدای یگانه است كه بر آنها برتری دارد و هیچ انسانی بر انسان دیگر برتری ندارد. از این منظر ایشان به‌شدت در برابر استبداد به خصوص استبداد دینی موضعگیری می‌كرد. ایشان در تفسیر آیات قرآن بر بحث استبداد به ویژه شكل دینی آن تاكید داشت و تفسیری دموكراتیك از آیات قرآن ارایه می‌كرد كه در كانون آن بحث شورا قرار داشت. البته بحث‌های مرحوم طالقانی به اینها منحصر نمی‌شد. مثلا ایشان در تفسیر سوره نسا بحث حقوق زنان را مطرح كرد.
اما این مباحث همگی از نگاه ایشان به قرآن بر می‌آمد و قرآن را الگویی برای زندگی اجتماعی و سیاسی می‌دانست. البته تفاوتی بین این نوع نگاه و نگاه امثال سید قطب كه نگاه بنیادگرایانه داشتند، وجود داشت. آن تفاوت این بود كه بر خلاف امثال سید قطب كه دستاوردهای تمدن جدید را به نوعی جاهلیت قلمداد می‌كردند و به آن در مقایسه با آموزه‌های دینی ارزش نمی‌دادند، مرحوم طالقانی معتقد بود كه دستاوردهای علوم جدید در جای خودش ارزشمند است. ما فقط از قرآن هدایت را به دست می‌آوریم. بنابراین اگر در پرتوی از قرآن ایشان نگاه كنیم، شاهد استعاره‌های علمی هستیم.
مثلا در بحث شفاعت ایشان ضمن نقد برداشت عامیانه از شفاعت، می‌گوید شفاعت مثل بحث قرار گرفتن در میدان مغناطیس است. اگر كسی در پرتو اعمال درستش در میدان مغناطیس قرار بگیرد، آنگاه مركز او را به سمت خودش می‌كشاند. در حالی كه اگر اعمالش به گونه‌ای باشد كه خارج از میدان قرار بگیرد، آنگاه دیگر شفاعت شامل حالش نمی‌شود. بنابراین ایشان از استعاره‌های علمی به شكل زیبایی استفاده كرده است. در مجموع بحث‌هایی كه مرحوم طالقانی در پرتوی از قرآن در ارتباط با آموزه‌های سیاسی و اجتماعی كردند، می‌تواند نقطه شروعی برای بحث جدی‌تری باشد كه در این حوزه است.

منبع: اعتماد