1395/4/22 ۰۸:۳۴
ابوعبدالله احمدبن عمر بن محمدبن عبدالله خیوَقی(540-617) مشهور به نجم الدین کبری و ملقب به ابوالجنّاب، طامه الکبری، شیخ ولی تراش و شیخ کبیر از مهمترین عرفای قرن ششم و اوایل سده هفتم هجری در دوره مغول است. مولد او خَیوَه(Khaiwah)، یکی از شهرهای خوارزم بود. او بعد از فراگیری مقدمات علوم در آنجا، سالهای بسیار به مسافرت پرداخت و نزد استادان زیادی علوم رسمی و متداول به ویژه حدیث را فراگرفت و از مشایخ متعددی در طریقت بهره جست. از استادان مهم وی یکی شیخ اسماعیل قصری(م.589) است که نزد وی به ریاضت و سلوک پرداخت و از او اجازه ارشاد گرفت و به خوارزم بازگشت.
ابوعبدالله احمدبن عمر بن محمدبن عبدالله خیوَقی(540-617) مشهور به نجم الدین کبری و ملقب به ابوالجنّاب، طامه الکبری، شیخ ولی تراش و شیخ کبیر از مهمترین عرفای قرن ششم و اوایل سده هفتم هجری در دوره مغول است. مولد او خَیوَه(Khaiwah)، یکی از شهرهای خوارزم بود. او بعد از فراگیری مقدمات علوم در آنجا، سالهای بسیار به مسافرت پرداخت و نزد استادان زیادی علوم رسمی و متداول به ویژه حدیث را فراگرفت و از مشایخ متعددی در طریقت بهره جست. از استادان مهم وی یکی شیخ اسماعیل قصری(م.589) است که نزد وی به ریاضت و سلوک پرداخت و از او اجازه ارشاد گرفت و به خوارزم بازگشت. مهمترین شاگردان وی مجدالدین بغدادی، سعدالدین حمویه و نجم الدین رازی است. از آثار وی الاصول العشره، فوائح الجمال و فواتح الجلال و تفسیر قرآن با عنوان عین الحیات را می توان نام برد. طریقه کبرویه توسط مریدان نجم الدین کبری در اقصی نقاط جهان منتشر شد.
***
شیخ ابوالجنّاب احمدبن عمر نجم الدین، کسی که طریقه صوفیه کبرویه به نام او این اسم را یافته، یکی از طریقه های مهم عهد مغول در آسیای مرکزی و خراسان است که بسیاری از سلسله های صوفیه از آن منشعب شده اند. لقب کبری مخفف بیان قرآنی الطامه الکبری1 «حادثه بزرگ» است، کنیه ای که نجم الدین به خاطر استعداد قویش در بحث و مناظره به دست آورد.
نجم الدین کبری در سال 540/ 1145 در خوارزم متولد شد. او سیر زندگی اش را به عنوان عالم حدیث و کلام آغاز نمود و برای تربیت شاگردان، بسیار مسافرت می کرد. علاقه اش به تصوف در مصر برانگیخته شد، در آنجا مرید شیخ روزبهان الوزّان مصری، نوآموز(Initiate) طریقه سهروردیه، شد. پس از چند سالی اقامت در مصر، به تبریز رفت تا مطالعات خود را در کلام دنبال کند اما به جای این کار، تحت تأثیر شخصی به نام بابا فرج تبریزی قرار گرفت، کسی که به طور قطع او را ترغیب کرد تا علاقه اش به علوم دینی ظاهری را رها کرده و خودش را کاملا وقف طریقه صوفیه کند. سپس مدت زمانی را در مصاحبت دو مرشد دیگر، عماربن یاسرالبدلیسی و اسماعیل القصری گذراند و از هر دو، خرقه تبرک دریافت کرد پیش از آنکه به نزد شیخ روزبهان در مصر برگردد. از قرار معلوم تا آن زمان، روزبهان کبری را به عنوان مریدی کامل می نگریست، لذا در حدود 540/1145 او را با اقتدار تمام به خوارزم فرستاد تا به تربیت و آشنا کردن مریدان با تصوف بپردازد. کبری به سرعت شاگردان زیادی را گردآورد که شامل تعداد قابل توجهی از اشخاصی بودند که در طریق راست خودشان به عنوان عارفان و نویسندگان در تصوف، مطرح گشتند. در واقع او بارها به عنوان شیخ ولی تراش(Manufacturer of Saints) نامیده شد. از جمله بهترین شاگردانش عبارتند از: مجدالدین بغدادی(متوفی616/1219)، نجم الدین دای هرازی(متوفی 654/1256) نویسنده کتاب مشهور مرصاد العباد در تصوف، (تصحیح امین ریاحی، تهران1352/1972؛ برگردان به انگلیسی توسط حامد الگار با عنوان The path of God's bondsmen from origin to return ، در دست انتشار) سعدالدین حمویه(متوفی650/1252)، باباکمال جندی، سیف الدین باخرزی(متوفی658/1260؛ نک به: سعید نفیسی، سیف الدین باخرزی، در مجله دانشکده ادبیات، 2/4 [تیر 1334/اکتبر1955]، 1-15، و ایرج افشار، سرگذشت سیف الدین باخرزی، تهران 1341/1962)، و رضی الدین علی لالا(متوفی642/1244). کبری در حین حمله مغول به خوارزم در سال 617/1220 درگذشت. بر طبق گزارش های سنتی، او درخواست مغولان را مبنی بر ترک شهر قبل از اقدام به کشتار ساکنان آنجا نپذیرفت و در جلوی دسته پیروانش در حالی که پیکار تن به تن می کرد، کشته شد. مشهور است که او در محل خانقاهش در بیرون شهر به خاک سپرده شد و مقبره اش در آنچه که بعدها کهنه اورگنج(Kohne-Urgenj)2 معروف شد، واقع شده است. این شهر مرکز ملاقات عالمان شد و این موقعیت را تا زمان حکومت اتحاد جماهیر شوروی حفظ کرد.(نک: G.P. Snesarev, Relikti domusul'manskikh verovanii I obryadov u Uzbekov khorezma, Moscow 1969,269,433).
از کبری تعداد مختصری اثر برجای مانده است اما آثار مهم وی در مورد موضوعاتی است که بیشتر به تجزیه و تحلیل تجربه شهودی می پردازد. به عنوان نمونه او در این آثار در مورد معانی مختلف خیال و شهود، بحث کرده است؛ مراتب تجلی شهود(Luminous Epiphany) که برای عارف متجلی می شود؛ درجات مختلف تصور(concept) و خواطر که توجهاش را جلب می کند؛ طبیعت و ارتباط لطائف3(Subtle Centers) انسان. مهمترین رسائل کبری فوائح الجمال و وفواتح الجلال(تصحیح با یک مقدمه جامع در مورد زندگی و آثار کبری توسط فریتس مایر، ویسبادن، 1957)4 الاصول العشره و رساله الخائف الهائم من لومه اللائم(تصحیح ماریان موله همراه با رسائل کوچکتر دیگر تحت عنوان Traites mineurs, in Annales Islamologiques(Cario), iv,[1963],1-78) است. علاوه بر این رسائل کوتاه در باب طریقت، کبری تفسیری عرفانی بر قرآن را آغاز نمود که نتوانست آن را کامل کند اما این کار بعد از مرگش در ابتدا توسط مریدش نجم الدین رازی و سپس توسط یکی دیگر از مشایخ کبرویه یعنی علاءالدوله سمنانی ادامه یافت.(نک به: هانری کربن، En Islam iranien, Paris 1972, iii, 175-276 n.90; Suleyman Ates, I?ari tefsir okulu, Ankara 1974. 139-60).
سلسله کبرویه به واسطه چند تن از مریدان کبری استمرار یافت. سیف الدین باخرزی خانقاه موقوفه ای(well-endowed) را در بخارا دایر کرد. اسناد وقف مربوط به این خانقاه را سی. دی. چخوویچ، Bukharskie documenti XIV v.,Tashkent 1965 منتشر کرده است. در همین خانقاه بود که بِرکه خان5، پانزدهمین فرمانروای اردوی زرین(Golden Horde) به دین اسلام مشرف شد.(J.Richard, la conversion de Berke et les debuts de l'islamisation de la Horde d'or, in REI, xxxv[1967] 173-9.
بدرالدین سمرقندی، یکی از مریدان باخرزی، به هند مسافرت کرد و در آنجا شاخه ای از کبرویه را که به فردوسیه معروف شد دایر کرد. مهمترین فرد از این شاخه، احمدیحیی منیری6(متوفی 772/1371)، نویسنده کتاب پرخواننده(widely- read) مکتوبات است.(منتشر شده در لکنهو 1911). سعدالدین حمویه خانقاهی را در بحرآباد خراسان، دایر کرد که سرپرستی آن را پسرش صدرالدین ابراهیم به عهده گرفت، او در سال 694/1295 باعث شد تا غازان خان، فرمانروای ایلخانی ایران، به دین اسلام درآید(نک به: رشیدالدین فضل الله، تاریخ مبارک غازانی، تصحیح کی. جن، لندن 1940، 80-76). مرید دیگر سعدالدین حمویه، عزیزالدین نسفی(متوفی661/1263)، نویسنده چندین رساله مهم است.(منتشر شده توسط موله تحت عنوان کتاب الانسان الکامل، تهران و پاریس 1962).
شاخه بسیار پردوام و فعال تازه کاری که از نجم الدین کبری به وجود آمد احتمالا به وسیله رضی الدین علی لالا و دو واسطه بعدی این سلسله7 به علاءالدوله سمنانی می رسد. سمنانی بیشتر به بسط و تجزیه و تحلیل لطایف پرداخت و همچنین نظریه وحدت وجود ابن عربی را مورد انتقاد قرار داد. این نظریه تأثیر بسیاری بر حلقه نقشبندیان هند گذاشت.(نک: مقدمه هرمان لندلت بر مکتوبات عبدالرحمن اسفراینی و علاءالدوله سمنانی، تهران و پاریس?1972، با یک کتاب شناسی مفصل از آثار سمنانی) علی همدانی، مرید پی در پی دو تن از پیروان سمنانی یعنی تقی الدین اخی و محمود مزدقانی، طریقه کبرویه را به بدخشان و کشمیر معرفی کرد. او در سال 786/1385 از دنیا رفت و طبق نقل های متفاوت، در ختلان8(Khuttalan) (در این زمان کولاب9، تاجیک SSR) [نک به: مدخل ختلان] یا سرینگر مدفون شد(J.K. Teufel, Eine Lebens- beschreibung des Scheichs 'Ali-I Hamadani, Leiden 1962; Sayyida Ashraf zafar, Amir-I Kabir Sayyid 'Ali Hamadani, Lahore 1972). او خودش را به عنوان " علی ثانی"(second 'Ali) معرفی کرد، و با وجود اینکه شاخه طریقه کبرویه?ای که به واسطه او به کشمیر معرفی شد تا زمان حاضر سنّی خالص باقی مانده است، عجیب نیست که اعقاب مختلف همدانی، تشیع را پذیرفتند. اسحاق ختلانی، جانشین علی همدانی، توسط مأموران شاهرخ، فرمانروای تیموری، حدود سال 826/1423 به قتل رسید، اما قبل از مرگ، محمدنوربخش را به عنوان جانشین خود منصوب کرد. بیشتر مریدان ختلانی، نوربخش را تأیید کردند اما در عوض، تعداد اندکی با عبدالله برزش آبادی بیعت کردند. این انشقاق، باعث شد تا دو انشعاب مستقل از کبرویه، هر یک با نام خودش، ظهور کند، اما هر دو به طور مشترک، تشیع را برگزیدند. اولی، نوربخشیه بود که تا زمان صفویه در ایران باقی بود؛ دومی در یک زمان و به طرزی نامعلوم، نام ذهبیه به خود گرفت، و تا همین دوران اخیر در ایران باقی مانده است و مرکز عمده آنها در شیراز است.(مقایسه کنید با: R.Gramlich, Die schiitischen Derwischorden Persiens, in AFKM, xxvi/I[1965],14-26).
تاریخ اخیر کبرویه در موطن اش، آسیای مرکزی، ناشناخته است. این احتمال وجود دارد که این طریقه تقریبا به طور همگانی، حتی در خوارزم، از اوایل قرن نهم/پانزدهم به بعد، جای خود را به نقشبندیه داده باشد. اما شهر کوچک ساکتاری(Saktari) در نزدیک بخارا، دست کم تا اوایل قرن یازدهم/هفدهم، به عنوان مرکز فعال کبرویه باقی ماند.(برای آثاری که از شیخ ساکتاری وجود دارد نک به: A.A. Semenov, Sobranie vostocnikh rukopisei Akademii Nauk Uzbekskoi SSR, Tashkent 1955,iii,327-8)؛ و در بعضی نقاط، کبرویه از آسیای مرکزی به جانب شرق، در میان مسلمانان نواحی چین، گسترش یافت10(مقایسه کنید با: محمد تواضع، الاسلام و الصین، قاهره 1364/1945،112).
در نهایت این که نشانه هایی از کبرویه در ترکیه وجود دارد گزارش شده که یک شیخ کبروی به نام مصطفی دِدِ(Mustafa Dede) در صفوف ارتشی که استانبول را فتح کرد، کارزار کرد.(ایوانسرایی، حدیقه الجوامع، استانبول 1281/1861، هه،261)- اما هیچ میراث ماندگار و پایداری از این طریقه به نظر نمی رسد که در ترکیه یا سرزمین های عربی به جا مانده باشد. تنها به وجود اسمی از طریقه کبرویه در مناطق غربی جهان اسلام تأکید گردید آن هم به مثابه یکی از چند شاخه ثانوی که توسط شاخه مجددیه خالدیه نقشبندیه مورد ادعا واقع شد.
کتابنامه
(علاوه بر منابع متن مقاله: مقدمه مایر بر تصحیح فواتح الجمال که شامل لیست کاملی از تمام منابع در مورد زندگی و آثار نجم الدین کبری است. همچنین نک به: کمال الدین الحریری، تبیان وسائل الحقائق و سلاسل الطریق، نسخه خطی، ابراهیم افندی(سلیمانیه) 430، صفحات:
79b- 84a, Mole, Les Kubrawiya entre Sunnisme et Shi'sme aux huitieme et neuvieme siecles de l' Hegire, in REI, xxix (1961), 61-142.
نخستین تحقیق در این زمینه، هر چند بنا به اقوال، به عناصر مهم شیعی در شکل گیری کبرویه نخستین، بسیار تاکید می کند؛ مقایسه کنید با:
Some observation on religion in Safavid Persia, in Iranian Studies, vii/I-2[winter-spring 1974], 287-90); Ye. E. Bertel's, Cetverostishiya Sheikha Nadzm ad-Dina Kubra, in Sufism I sufiiskaya literatura, Moacow 1965, 324-8; Corbin, L'Homme de lumiere dans le soufisme iranien, Paris 1971, 95-148; J. S. Trimingham, The Sufi orders in Islam, Oxford, 1971, 55-8.
پی نوشت ها:
منبع: اطلاعات حکمت و معرفت سال نهم شماره 4
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید