کهنه یادداشت

این مقاله ترجمۀ مقدمه یی است که استاد فقید پروفسور آرتور کریستنسن مستشرق دانمارکی بر رسالۀ خود موسوم به «لهجۀ سمنان» که در سال 1915 انتشار یافت نگاشته است.

ساعت 5/6 بعد از ظهر روز دوشنبۀهفتم اسفند ماه 1334 خورشیدی شمع حیات استاد دهخدا از تندباد مرگ فر نشست. خطابۀ زیرین در مجلس تذکری که به مناسبت نخستین سال درگذشت آن فقید سعید در منزل آن مرحوم برپا شده بود خوانده شد، شاید خوانندگان ارجمند در آن با احساسات شاگردی استاد از دست رفته بیش از همه چیز روبرو باشند.

در سال 1953 میلادی (1332 هجری شمسی) نسخه ای از پندنامه یا اندرزنامۀ کی کاووس بن اسکندر بن قابوس بن وشمگیر به آمریکا رسید. این نسخه که تا آن زمان در ایران بود فعلاً بدو پارۀ نامتساوی قسمت شده است و جزء ذخایر گرانبهای دو مؤسسۀ آمریکائی و مایۀ مباهات آنها شده است، یکی مؤسسۀ گورکیان و دیگری موزۀ صنایع جمیلۀ سین سیناتی، و مستر ریچارد نلسن فرای از مستشرقین جوان االات متحدۀ آمریکا دربارۀ آن یک کنفرانس داده و چهار مقاله منتشر کرده است.

داستانهای شاهنامه هر یک در حد خود به کمال تمامی و زیبایی است و چون استقصائی دقیق شود برتری یکی را بر دیگری به آسانی نمی توان داوری کرد. از جمله داستانهای معروف شاهنامه، داستان: زال و رودابه، بیژن و منیژه، سیاوش، رستم و سهراب، رستم و اسفندیار، بهرام گور، بهرام چوبینه، کرم هفتواد و غیره و غیره است که در هر یک از اینها به فراخور موضوع چندان لطف و زیبائی و ظرافت و شکوه و جوانمردی و شجاعت و عفت و حکمت نهفته است که خواننده دقیق در هر تکراری نکته ای از نو در می یابد و در هر تذکاری لذتی دیگر می برد.

هر ملتی البته باید متمدن باشد و تربیت داشته باشد در این باب شکی نیست و لیکن اگر تربیت و تمدن بلا شرط و بدون قید بگیریم با کمال اهمیت و لزومی که دارد مقصد بسیار عالی نیست بلکه می توان گفت منظوری متعارفی است، مثل اینکه همه کس مکلف است وسیلۀ معاش خود و متعلقان را از راه مشروع فراهم آورد، آنکه نکند البته تقصیر دارد اما آنکه می کند هنر بزرگی ندارد، هنر آن کس دارد که در ضمن تحصیل معاش سمت امتیاز و اختصاص به خود بدهد.

ایلغار مغول دشوارترین آسیبها را به کشور ایران رسانیده و ناگوارترین خاطرات تاریخی را در دفتر حوادث ایام به یادگار گذارده است. آنچه را خویشاومد پیشقدم چنگیز، آتیلا در وصف تاخت و تاز هونها گفته بود که هر جا توسن او پا بگذارد از آبادی و خرمی نشانی باقی نخواهد ماند، کردار چنگیز و اولاد او در یورشهای متوالی به ایران صورت فعلیت بخشیده.

چندی قبل مقالتی مفید بعنوان قطعه ای از بغستان، در مجموعۀ کنجکاوی های علمی و ادبی به قلم دانشمند محترم دکتر معین در نشرات دانشگاه تهران خواندم. نویسندۀ محترم یک قطعۀ سه مصراعی فرس قدیم را که در کتیبۀ مشهور بیستون از طرف داریوش بزرگ (522-386ق.م) آمده، به طور تحلیلی زیر بحث و تبصره آورده و ثابت می کند که گویا سه مصراع مذکور یک قطعه شعر لطیف حماسۀ اخلاقیست.

فرهنگ ایرانی فرهنگی است که قرنها تجربه دانش و خرد وسنّت وآداب را پشت سرگذاشته است. مردم ایران در طول تاریخ میهن خویش که از قدیم ترین سابقه و دیرینه برخوردار است سازنده و حراست کننده فرهنگ خویش بوده اند و فرهنگ ایرانی نیز ازقومیت و دوام ایران و ایرانی حفاظت کرده است چون ارزش و وجه تمایز هر قومی نسبت به دیگر اقوام به فرهنگ اووابسته است و فرهنگ والای ایرانی ‘ او را درمیان اقوام و ملل متمایز ساخته است .

افغانستان برای من خانۀ دیگرم است. این خانه، آن خانه است. بیش از یکصد سال است که این آشنایی ژرف از راه میراث مکتوب (اگرچه معمولاً معنای کهنگی و متون قدیم دارد) به وسیلۀ مجلات افغانستان که خود نوعی میراث مکتوب است برایم پیش آمده است.

تقریبا دویست سال پیش در عهد روشنگری، منتسکیو ـ نویسنده و فیلسوف فرانسوی ـ با لحنی طنزآمیز و پرکنایه که در سراسر «نامه‌های ایرانی» او جلوه دارد، سؤالی تفکربرانگیز در دهان از حیرت بازماندة ‏پاریسی‌های کنجکاوی گذاشت که درباره ‏شکل غریب و قصه‌های حرمسرای دو مسافر ایرانی ـ ‌‌ریکا و ازبک ـ از روی تعجب و فضولی پچ و پچ می‌کردند و با هیجان تمام می‌پرسیدند: