دیو

سرنوشت انسانی

در این‌گونه سرنوشت، با دیوان همانند یک انسان برخورد می‌شود (یشتها، 1: 27، 4: 5، 8: 55؛ روایت، 63؛ وزیدگیها، 34: 40-43). این سرنوشت به اهریمن نیز منتقل، و او هم کشته می‌شود ( کتاب سوم، 2/ 39؛ روایت، همانجا) یا مانند یک انسان سرش را می‌برند («ماه ... »، 73؛ «جاماسپ‌نامه»، 17: 16). در شاهنامه (فردوسی، 3/ 296) و متون وابسته، گاه پهلوانان سر دیوان را می‌برند (خواجو، 2/ 356؛ انجوی، مردم و فردوسی، 227)؛ حتى سرهای دوازده و چهارده‌گانۀ دیوان نیز بریده می‌شوند (انجوی، همان، 214)؛ گاه، پیکر دیوان با شمشیر دوپاره می‌شود (هراتی، 32؛ انجوی، همان، 222)؛ در قصۀ امیرالمؤمنین حمزه‌، دیوان تنها با یک ضربۀ شمشیر حمزه، پس از زخمی‌شدن می‌میرند (ص 255)؛ در روایتی، اسکندر مشتی خاک بر دهان عفریت‌دیو می‌ریزد، کاسۀ سر دیو می‌ترکد و می‌میرد ( اسکندرنامه، منسوب، 536)؛ در برخی از نمونه‌ها، دیوان زنده‌به‌گور می‌شوند (هفت‌لشکر، 140). 
در روایتهای گفتاری، برخی از دیوان با شمشیر قهرمان داستان کشته (انجوی، قصه‌ها، 1/ 88؛ میهن‌دوست، اوسنه‌ها، 38)، یا زنده‌به‌گور می‌شوند (انجوی، قصه‌ها، 2/ 50). در این روایتها، برای نابودکردن دیو، آتش در چاه او یا آب جوش بر سرش می‌ریزند (کرزبر، 172؛ میهن‌دوست، سنت‌شکن، 115)، یا وی را در آتش می‌اندازند (سلیمی، 1/ 105)؛ گاه، روغن داغ در دهان دیو می‌ریزند (عسکری‌عالم، افسانه‌ها، 218) یا با میلۀ آهنی سرخ‌شده، دیو را داغ و نابود می‌کنند (انجوی، قصه‌ها، 1/ 293)؛ بارزترین وسیلۀ کشتن دیو، یافتن شیشۀ عمر او (نک‍ : سطور پیشین همین مقاله) و شکستن آن است (انجوی، همان، 1/ 284؛ مارتسلف، 289). گاه نیز برای کشتن دیو از ابزار ویژه‌ای استفاده می‌شود. در روایتهای شفاهی، دیو سپید (انجوی، مردم و فردوسی، 228)، فولادزره (نقیب‌الممالک، امیرارسلان، 412) و دیوی دیگر (میهن‌دوست، اوسنه‌ها، 198) با شمشیر خودشان کشته می‌شوند. 
پس از مرگ دیو، رعدوبرق و توفان به وجود می‌آید ( اسکندرنامه، منسوب، 162)، یا تاریکی همه‌جا را فرامی‌گیرد و صداهای وحشتناک به‌گوش می‌رسد (هراتی، 221؛ میهن‌دوست، همان، 83، 92؛ عسکری‌عالم، همان، 100). این نکته مربوط به ویژگی جادویی دیوان می‌شود. پیکر برخی از دیوان پس از مرگ، بوی بد می‌دهد (انجوی، مردم و فردوسی، 211-212؛ نقیب‌الممالک، همان، 550). در افسانه‌ها، تن دیوان پس از شکسته‌شدن شیشۀ عمرشان، دود می‌شود و به هوا می‌رود (انجوی، قصه‌ها، 1/ 284؛ میهن‌دوست، همان، 166؛ عسکری‌عالم، همان، 389؛ صبحی، 1/ 203) و در روایتی، به شمش طلا تبدیل می‌شود (انجوی، همان، 2/ 50). بخشی از تن دیوان کارکردهای ویژه‌ای چون آفرینش دوباره ( اسکندرنامه، منسوب، 563؛ هفت‌لشکر، روایت الفت، گ 299 ب)، دارویی (انجوی، مردم و فردوسی، 211) و طلسم‌گشایی (نقیب‌الممالک، همان، 415، 448) دارد. 

مآخذ

آموزگار، ژاله، زبان، فرهنگ و اسطوره، تهران، 1386 ش؛ آیدنلو، سجاد، دفتر خسروان، تهران، 1390 ش؛ ابن‌اثیر، الکامل؛ ابن‌بطوطه، رحلة، بیروت، 1379 ق/ 1960 م؛ ابن‌حسام قهستانی، محمد، تازیان‌نامۀ پارسی (خلاصۀ خاوران‌نامه)، به کوشش حمیدالله مرادی، تهران، 1382 ش؛ ابن‌سینا، القانون، به کوشش ادوار قش، بیروت، 1408 ق/ 1987 م؛ ابوطاهر طرسوسی، داراب‌نامه، به کوشش ذبیح‌الله صفا، تهران، 1389 ش؛ ارداویراف‌نامه، ترجمۀ رحیم عفیفی، تهران، 1372 ش؛ اسدی طوسی، علی، گرشاسب‌نامه، به کوشش حبیب یغمایی، تهران، 1317 ش؛ اسکندربیک منشی، عالم‌آرای عباسی، به کوشش محمداسماعیل رضوانی، تهران، 1377 ش؛ اسکندرنامه، روایت فارسی کالیستنس دروغین، تحریر عبدالکافی بن ابی‌البرکات، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1389 ش؛ اسکندرنامه، منسوب به منوچهر خان حکیم، به کوشش علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران، 1388 ش؛ اسماعیل‌پور، ابوالقاسم، اسطورۀ آفرینش در آیین مانی، تهران، 1375 ش؛ اکبری مفاخر، آرش، تحقیقات میدانی؛ همو، درآمدی بر اهریمن‌شناسی ایرانی، تهران، 1389 ش؛ همو، «رستم و دوشیزۀ روشنی»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی، مشهد، 1385 ش، س 39، شم‍ 1؛ الف لیلة و لیلة، به کوشش آنتوان صالحانی، بیروت، 1956 م؛ الول‌ساتن، ل. پ.، قصه‌های مشدی گلین خانم، به کوشش ا. مارتسلف و دیگران، تهران، 1374 ش؛ انجوی شیرازی، ابوالقاسم، قصه‌های ایرانی، تهران، 1352-1355 ش؛ همو، مردم و شاهنامه، تهران، 1363 ش؛ همو، مردم و فردوسی، تهران، 1363 ش؛ همو، مردم و قهرمانان شاهنامه، تهران، 1363 ش؛ ایرانشاه بن ابی‌الخیر، کوش‌نامه، به کوشش جلال متینی، تهران، 1377 ش؛ بانوگشسپ‌نامه، به کوشش مهرانگیز کراچی، تهران، 1382 ش؛ بدلیسی، شرف‌خان، شرف‌نامه، به کوشش محمد عباسی، تهران، 1377 ش؛ بلعمی، محمد، تاریخ، به کوشش محمدتقی بهار و محمدپروین گنابادی، تهران، 1380 ش؛ بندهش، ترجمۀ مهرداد بهار، تهران، 1385 ش؛ بویس، مری، تاریخ کیش زرتشت، ترجمۀ همایون صنعتی‌زاده، تهران، 1374 ش؛ بهار، مهرداد، پژوهشی در اساطیر ایران، تهران، 1387 ش؛ بهرنگی، صمد و بهروز دهقانی، افسانه‌های آذربایجان، تهران، 1379 ش؛ بیضایی، بهرام، «گوشه‌ای از تاریخ نمایش در ایران»، آرش، تهران، 1340 ش، شم‍ 1؛ بیغمی، محمد، داراب‌نامه، به کوشش ذبیح‌الله صفا، تهران، 1391 ش؛ بیهقی، ابوالفضل، تاریخ، به کوشش محمدجعفر یاحقی و مهدی سیدی، تهران، 1388 ش؛ تاریخ سیستان، به کوشش محمدتقی بهار، تهران، 1339 ش؛ تاکه‌هارا، شین و احمد وکیلیان، افسانه‌های ایرانی، تهران، 1384 ش؛ ترجمۀ تفسیر طبـری، به کوشش حبیب یغمایی، تهران، 1356 ش؛ تفضلی، احمد، تـاریخ ادبیـات ایران پیش از اسلام، به کوشش ژاله آموزگار، تهران، 1376 ش؛ همو، تعلیقات بر مینوی خرد (هم‍ )؛ توحدی، کلیم‌الله، درخت چهل‌دستان، مشهد، 1379 ش؛ تونجی، محمد، یزیدیان یا شیطان‌پرستان، ترجمۀ احسان مقدس، تهران، 1380 ش؛ ثعالبی مرغنی، حسین، غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم، به کوشش زُتنبرگ، پاریس، 1900 م؛ جاحظ، عمرو، الحیوان، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، بیروت، 1388 ق/ 1969 م؛ «جاماسپ‌نامه»، زند وهومن‌یسن و کارنامۀ اردشیر پاپکان، ترجمۀ صادق هدایت، تهران، 1342 ش؛ جعفری، محمدیونس، «واژۀ ناشناختۀ دیو در شاهنامۀ فردوسی»، آشنا، تهران، 1372 ش، س 2، شم‍ 12؛ جلال‌الدین میرزا، نامۀ خسروان، تهران، 1355 ش؛ جیحون‌آبادی، نعمت‌الله، حق الحقایق یا شاهنامۀ حقیقت، به کوشش محمد مکری، تهران، 1361 ش؛ حقی بستان‌آباد، علی، اسطوره‌ها در فرهنگ شفاهی مردم آذربایجان (افسانۀ دل سوخۀ سیاو)، تبریز، 1384 ش؛ حلاج، حسین، طواسین، به کوشش لوئی ماسینیون، پاریس، 1913 م؛ خالقی‌مطلق، جلال، گل رنجهای کهن، به کوشش علی دهباشی، تهران، 1372 ش؛ خطابی، محمد عربی، تنقیح مفردات ابن البیطار العشاب المالقی من کتابه الجامع، بیروت، 1990 م؛ خواجوی کرمانی، محمود، سام‌نامه، به کوشش اردشیر بنشاهی، بمبئی، 1319 ش؛ خورشاه بن قباد حسینی، تاریخ ایلچی، به کوشش محمدرضا نصیری، تهران، 1379 ش؛ داراب هرمزدیار، روایات، به کوشش رستم اونوالا، بمبئی، 1922 م؛ داستان گرشاسب، تهمورس و جمشید، گلشاه و متنهای دیگر، آوانویسی و ترجمۀ کتایون مزداپور، تهران، 1378 ش؛ داستانهای بیدپای ( کلیله و دمنه)، ترجمۀ محمد بن عبدالله بخاری، به کوشش پرویز خانلری و محمد روشن، تهران، 1369 ش؛ «درایش اهریمن با دیوان»، زند وهومن‌یسن و کارنامۀ اردشیر پاپکان، ترجمۀ صادق هدایت، تهران، 1342 ش؛ درویشیان، علی‌اشرف، افسانه‌ها و متلهای کردی، تهران، 1380 ش؛ دهخدا، علی‌اکبر، امثال و حکم، تهران، 1352 ش؛ دینکرد هفتم، ترجمۀ محمدتقی راشدمحصل، تهران، 1389 ش؛ دینوری، احمد، اخبار الطوال، ترجمۀ محمود مهدوی دامغانی، تهران، 1364 ش؛ ذوالفقاری، حسن، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثلهای فارسی، تهران، 1388 ش؛ همو و محبوبه حیدری، ادبیات مکتب‌خانه‌ای ایران، تهران، 1391 ش؛ راجی کرمانی، بمانعلی، حملۀ حیدری، به کوشش یحیى طالبیان و محمود مدبری، کرمان، 1383 ش؛ ربیع، علی‌نامه، به کوشش رضا بیات و ابوالفضل غلامی، تهران، 1389 ش؛ رجایی بخارایی، فرهنگ لغات قرآن خطی آستان قدس رضوی، تهران، 1363 ش؛ رحمانیان، داریوش، افسانه‌های لری، تهران، 1379 ش؛ رستگار فسایی، منصور، «تحلیل هرمنوتیک داستانهای دیوان در اساطیر و متون حماسی ایرانی»، آفتابی در میان سایه‌ای، تهران، 1387 ش؛ رستم‌الحکما، محمدهاشم، رستم التواریخ، به کوشش محمد مشیری، تهران، 1352 ش؛ روایت پهلوی، ترجمۀ مهشید میرفخرایی، تهران، 1367 ش؛ رودنکو، م. ب.، افسانه‌های کردی، ترجمۀ کریم کشاورز، تهران، 1352 ش؛ ریگ‌ودا، ترجمۀ محمدرضا جلالی نائینی، تهران، 1372 ش؛ زرتشت بهرام پژدو، زراتشت‌نامه، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1338 ش؛ زرشناس، زهره، «مفهوم دوگانۀ دیو در ادبیات سغدی»، نامۀ فرهنگستان، تهران، 1385 ش، س 8، شم‍ 3؛ زرین‌قبانامه، به کوشش سجاد آیدنلو، تهران، 1393 ش؛ زند بهمن‌یسن، ترجمۀ محمدتقی راشد محصل، تهران، 1370 ش؛ سادات اشکوری، کاظم، افسانه‌های اشکور بالا، تهران، 1352 ش؛ سرامی، قدمعلی، از رنگ گل تا رنج خار، تهران، 1368 ش؛ سرانجام (مجموعه‌کلامهای یارسان)، به کوشش طیب طاهری، سلیمانیه، 2007 م؛ سرکاراتی، بهمن، سایه‌های شکارشده، تهران، 1378 ش؛ سعیدی، مصطفى و احمد هاشمی، طومار شاهنامۀ فردوسی، تهران، 1381 ش؛ سلیمی، منوچهر، افسانه‌های ایرانی، تهران، 1390 ش؛ سنایی، دیوان، به کوشش محمدتقی مدرس رضوی، تهران، 1385 ش؛ شاملو، احمد، کتاب کوچه، تهران، 1379- 1387 ش؛ شاهنامۀ شاه طهماسبی، به کوشش محمدعلی رجبی و دیگران، تهران، 1392 ش؛ شایست ناشایست، آوانویسی و ترجمۀ کتایون مزداپور، تهران، 1369 ش؛ شمیسا، سیروس، «مرزبان‌نامه و خاطرۀ شکست دیوان»، چیستا، تهران، 1361 ش، س 1، شم‍ 10؛ صبحی مهتدی، فضل‌اللٰه، افسانه‌های صبحی، مشهد، 1385 ش؛ «صد در بندهش»، صد در نثر و صد در بندهش، به کوشش دابـار، بمبئی، 1909 م؛ صداقت‌نژاد، جمشید، طومار کهن شاهنامۀ فردوسی، تهران، 1374 ش؛ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، 1387 ش؛ طبری، تاریخ؛ طوسی، محمد، عجایب ‌المخلوقات، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1345 ش؛ طومار نقالی شاهنامه، به کوشش سجاد آیدنلو، تهران، 1391 ش؛ عسکری‌عالم، علیمردان، ادبیات شفاهی قوم لر، تهران، 1388 ش؛ همو، افسانه‌ها و باورداشتهای غرب ایران، تهران، 1391 ش؛ عفیفی، رحیم، فرهنگ‌نامۀ شعری، تهران، 1372 ش؛ علمداری، مهدی، فرهنگ عامیانۀ دماوند، تهران، 1379 ش؛ عهد عتیق؛ عین‌القضات همدانی، تمهیدات، به کوشش عفیف عسیران، تهران، 1341 ش؛ «فتوت‌نامۀ دلاکان»، فتوت‌نامه‌ها و رسایل خاکساریه، به کوشش مهران افشاری، تهران، 1382 ش؛ فرامرزنامه، به کوشش مجید سرمدی، تهران، 1382 ش؛ فردوسی، شاهنامه، به کوشش جلال خالقی‌مطلق، تهران، 1386 ش؛ همو، الشاهنامه، ترجمه و اختصار فتح بن علی بنداری، به کوشش عبدالوهاب عزام، تهران، 1970 م؛ فرهنگ لغات قرآن، مشهد، 1355 ش؛ فیروزشاه‌نامه، به کوشش ایرج افشار و مهران افشاری، تهران، 1388 ش؛ قرآن کریم؛ قریب، بدرالزمان، فرهنگ سغدی، تهران، 1374 ش؛ همو، مطالعات سغدی، به کوشش محمد شکری فومشی، تهران، 1386 ش؛ قزوینی، زکریا، عجایب المخلوقات، به کوشش نصرالله سبوحی، تهران، 1361 ش؛ قصۀ امیرالمؤمنین حمزه (حمزه‌نامه)، به کوشش جعفر شعار، تهران، 1362 ش؛ کتاب سوم دینکرد، آوانویسی و ترجمۀ فریدون فضیلت، تهران، 1381 ش؛ کرزبر یاراحمدی، غلامحسین، فرهنگ مردم بروجرد، به کوشش علی آنی‌زاده، تهران، 1388 ش؛ کریستن‌سن، آرتور، آفرینش زیانکار در روایات ایرانی، ترجمۀ احمد طباطبایی، تبریز، 1355 ش؛ کلیله و دمنه، ترجمۀ نصراللٰه منشی، به کوشش مجتبى مینوی، تهران، 1355 ش؛ کیا، صادق، واژه‌نامۀ شصت‌وهفت گویش ایرانی، تهران، 1390 ش؛ گاتها، ترجمۀ ابراهیم پورداود، تهران، 1378 ش؛ گورانی، مصطفى، «جواهرپوش»، شاهنامۀ کردی، به کوشش ایرج بهرامی، تهران، 1388 ش، ج 1؛ گیلانی، شیخ‌علی، تاریخ مازندران، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1352 ش؛ لطفی‌نیا، حیدر، حماسه‌های قوم کرد، تهران، 1388 ش؛ لغت‌نامۀ دهخدا؛ لمعه، منوچهر، فرهنگ عامیانۀ عشایر بویراحمدی و کهگیلویه، تهران، 1353 ش؛ مارتسلف، اولریش، طبقه‌بندی قصه‌های ایرانی، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، 1371 ش؛ ماسه، هانری، معتقدات و آداب ایرانی، ترجمۀ مهدی روشن‌ضمیر، تبریز، 1357 ش؛ «ماه فروردین، روز خرداد»، روز هرمزد ماه فروردین، ماه فروردین روز خرداد، ترجمۀ ابراهیم میرزای ناظر، مشهد، 1373 ش؛ مجتبوی، علاءالدین، فرهنگ لغات قرآن و نهج‌البلاغه، تهران، کتابفروشی مصطفوی؛ مختاری غزنوی، عثمان، دیوان، به کوشش جلال‌الدین همایی، تهران، 1341 ش؛ مرزبان بن رستم، مرزبان‌نامه، ترجمۀ سعدالدین وراوینی، به کوشش محمد روشن، تهران، 1367 ش؛ مزداپور، کتایون، «افسانۀ پری در هزارویک‌شب»، شناخت هویت زن ایرانی، به کوشش شهلا لاهیجی و مهرانگیز کار، تهران، 1371 ش؛ همو، «ضحاک و فریدون»، سخنواره، به کوشش ایرج افشار و هانس روبرت رومر، تهران، 1376 ش؛ مشکور، محمدجواد، فرهنگ هزوارشهای پهلوی، تهران، 1346 ش؛ معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، 1353 ش؛ منهاج سراج، عثمان، طبقات ناصری، به کوشش عبدالحی حبیبی، کابل، 1342 ش؛ مولایی، چنگیز، «دیو»، فردوسی و شاهنامه‌سرایی، به کوشش اسماعیل سعادت، تهران، 1390 ش؛ میبدی، احمد، کشف الاسرار، تهران، 1331 ش؛ مینوی خرد، ترجمۀ احمد تفضلی، به کوشش ژاله آموزگار، تهران، 1380 ش؛ میهن‌دوست، محسن، اوسنه‌های پهلوانی ـ تغزلی، تهران، 1381 ش؛ همو، سنت‌شکن، تهران، 1378 ش؛ ناصر خسرو، جامع ‌الحکمتین، به کوشش محمد معین و هانری کربن، تهران، 1363 ش؛ نصیرالدین طوسی، روضة التسلیم یا تصورات، به کوشش و. ایوانف، بمبئی، 1950 م؛ نظامی گنجوی، شرف‌نامه، به کوشش برات زنجانی، تهران، 1380 ش؛ نقیب‌الممالک، محمدعلی، امیرارسلان نامدار، به کوشش منوچهر کریم‌زاده، تهران، 1379 ش؛ همو، ملک جمشید، تهران، 1384 ش؛ نولدکه، تئودور، «دیو سپید مازندران»، ترجمۀ جلال خالقی‌مطلق، سخنهای دیرینۀ همو، به کوشش علی دهباشی، تهران، 1381 ش؛ نهایة الارب فی اخبار الفرس و العرب، منسوب به اصمعی، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، 1375 ش؛ نیرنگ دین، ابزارهای آثرونان و آرتشتاران ... (دست‌نویس ف 23)، به کوشش یحیى ماهیار نوابی و کیخسرو جاماسپ‌آسا، شیراز، 1355 ش؛ وزیدگیهای زادسپرم، ترجمۀ محمدتقی راشد محصل، تهران، 1385 ش؛ وندیداد، ترجمۀ هاشم رضی، تهران، 1385 ش؛ هدایت، صادق، مقدمه بر شکند گمانی ویچار، تهران، 1934 م؛ هراتی، ابوالقاسم، جهانگیرنامه، به کوشش ضیاءالدین سجادی، تهران، 1380 ش؛ هزارویک‌شب، ترجمۀ عبداللطیف طسوجی، به کوشش محمد رمضانی، تهران، 1337 ش؛ «هفت‌خان رستم»، شاهنامۀ کردی، به کوشش ایرج بهرامی، تهران، 1388 ش، ج 2؛ هفت‌لشکر، به کوشش مهران افشاری و مهدی مداینی، تهران، 1377 ش؛ همان، روایت الفت، نسخۀ خطی موجود در کتابخانۀ آستان قدس رضوی، شم‍ 937‘11؛ همایونی، صادق، افسانه‌های ایرانی، شیراز، 1372 ش؛ «یادگار بزرگمهر»، ترجمۀ یحیى ماهیار نوابی، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات تبریز، تبریز، 1338 ش، س 11، شم‍ 3؛ یادگار زریران، ترجمۀ یحیى ماهیار نوابی، تهران، 1374 ش؛ یسنا، ترجمۀ ابراهیم پورداود، تهران، 1380 ش؛ یشتها، ترجمۀ ابراهیم پورداود، تهران، 1347 ش؛ نیز:

Aarne, A. and S. Thompson, The Types of International Folktales, ed. H. J. Uther, Helsinki, 2004; Bartholomae, Ch., Altiranisches Wörterbuch, Strasbourg, 1904; Borjian, H. and M. Borjian, «The Story of Rostam and the White Demon in Māzandarāni», Nāme-ye Irān-e Bāstān, 2005-2006, vol. V, nos. 1-2; Boyce, M., «A Word-List of Manichaean Middle Persian and Parthian», Acta Iranica, Leiden, 1977, vol. II; The Complete Text of the Pahlavi Dinkard, ed. D. M. Madan, Bombay, 1911; «Dādestān ī Dēnīg», tr. and ed. M. Jaafari-Dehaghi, Studia Iranica, Paris, 1998, vol. XX(1); Gray, L. H., The Foundations of the Iranian Religions, Bombay, D. B. Taraporevala Sons & Co.; Horn, P., Grundriss der neupersischen Etymologie, Strasbourg, 1893; Justi, F., Iranisches Namenbuch, Hildesheim, 1963; Kent, R. G., Old Persian, Grammar, Texts, Lexicon, New Haven, 1953; MacKenzie, D. N., A Concise Pahlavi Dictionary, London etc., 1971; Nyberg, H. S., A Manual of Pahlavi, Wiesbaden, 1974; «Šikand-Gûmânîk Vigâr», Pahlavi Texts, tr. E. W. West, The Sacred Books of The East, ed. M. Müller, Delhi, 1970, vol. III; Wolff, F., Glossar zu Firdosis Schahname, Berlin, 1935. 
آرش اکبری مفاخر