اقلیم

بردند و دانستند هرچه در این راه پیش‌تر روند، تفاوت روز و شب بیشتر می‌شود، آبادانی زمین را، از روی آشكارترین اختلاف كه تفاوت میان روز و شب است، با خطوط متوازی كه از خاورها به باخترها می‌رسد، به هفت اقلیم بخش كردند. آغاز این تقسیم را میانۀ اقلیم اول نهادند و آن جایی است كه بزرگ‌ترین روز تابستانی آن 13 ساعت است و میانۀ اقلیم دوم جایی است كه بزرگ‌ترین روز آن 5 / 13 ساعت است و به همین گونه بلندترین روز میانۀ هر اقلیم به اندازۀ نیم ساعت از بلندترین روز اقلیم پیش از آن بیشتر می‌شود تا آنكه در میانۀ اقلیم هفتم بلندی درازترین روز 16 ساعت است» (ص 110-112).
 
 
ابوریحان پس از شرح كوتاهی دربارۀ معیشت ساكنان ربع مسكون پیش از اقلیم اول و پس از اقلیم هفتم می‌گوید: «در اینجا شایسته است كه عرضهای اقلیمها را درست كنیم و از خاصیتهای پاره‌های زمین در راستای پهنا سخن گوییم». آنگاه چنین ادامه می‌دهد: «و چون تقسیم اقلیمها برحسب ساعتهای درازترین روز است و تفاوت درازترین روزها در میانه‌های اقلیمها نیم ساعت است، آشكار است كه تفاوت درازترین روزهای آغاز و پایان هر اقلیم با میانۀ آن ربع ساعت خواهد بود، تا چنان شود كه آغازهای اقلیمها و نیز پایانهای آنها با یكدیگر نیم ساعت تفاوت داشته باشند» (ص 112، 114؛ نیز نك‍ : جدول، 6). گفتنی است كه از هیچ یك از جغرافی‌دانان اسلامی كه دربارۀ اقالیم سبعه آثاری از خود بر جا گذاشته‌اند، چنین جدول كاملی با توضیحات فنی كه در تنظیم آن به كار رفته، به یادگار نمانده است.
شریف ادریسی (د 570 ق) جغرافی‌دان معروف كه نقشه‌های جغرافیایی او تأثیر فراوان در توسعۀ اطلاعات جغرافیایی داشته، تقسیم‌بندی ربع مسكون جهان را براساس هفت اقلیم انجام داده، سپس برای هر یك از اقالیم سبعه نقشه‌های جداگانه‌ای فراهم نموده است. وی هر یك از اقالیم هفتگانه را به صورت مستطیلی میان دو مدار عرض جغرافیایی فرض كرده، و بجز اقلیم اول همه را تقریباً از نظر عرض جغرافیایی برابر در نظر گرفته، و مبدأ تقسیم را از طرفی خط استوا و از طرف دیگر جزایر خالدات دانسته، و حدود اقالیم را بدین شرح مشخص ساخته است:
اقلیم اول، از خط استوا تا °23 عرض شمالی.
اقلیم دوم، از °24 تا °29 عرض شمالی.
اقلیم سوم، از °30 تا °35 عرض شمالی.
اقلیم چهارم، از °36 تا °41 عرض شمالی.
اقلیم پنجم، از °42 تا °47 عرض شمالی.
اقلیم ششم، از °48 تا °53 عرض شمالی.
اقلیم هفتم، از °54 تا °59 عرض شمالی.
در پایان °5 دیگر به اقلیم هفتم اضافه كرده، و فاصلۀ میان °64 تا قطب شمال را به علت سرمای فوق‌العاده، غیرقابل سكنى دانسته است (نك‍ : سوسه، 2 / 357).
ادریسی كه شهرت و اهمیت او در تاریخ جغرافیایی اسلامی به نقشه‌هایی است كه از او باقی مانده، به یقین بیشتر از هر چیز به كار ترسیم نقشه‌های جغرافیایی توجه داشته است و اینكه برخلاف تمام جغرافی‌دانان قبلی پهنای اقالیم سبعه را برابر دانسته، احتمالاً ناشی از ضرورتهای كارتوگرافی او بوده است. اهمیت كار ادریسی در این است كه او هر یك از اقالیم سبعه را به 10 قسمت بخش كرده، و برای هر قسمت نقشۀ جداگانه‌ای فراهم آورده، و ویژگیهای هر یك را، از شهرها، كوهها، دریاها، جزیره‌ها، رودها و راهها توضیح داده است و چون اطلاعات فراوانی را كه در سالهای اول دورۀ اكتشافات جغرافیایی فراهم گردیده بود، در اختیار داشته، جامع‌ترین و مفصل‌ترین جغرافیای زمان خود را تألیف كرده است.
 
یاقوت حموی (د 626 ق) در مقدمۀ معجم البلدان، 4 تعریف اصطلاحی برای اقلیم آورده است: الف ـ اصطلاح تودۀ مردم كه اقلیم = منطقه است؛ ب ـ اصطلاح مردم اندلس كه اقلیم = قریۀ بزرگ جامع است؛ ج ـ اصطلاح ایرانیان باستان كه به پیروی از زردشت، جهان را به 7 كشور تقسیم نموده، و به نام 7 ستارۀ سیار به ترتیب جای آسمانی آنها نامیده‌اند: 1. كیوان با دو برج جدی و دلو، 2. هرمز (یا برجیس) با دو برج قوس و حوت، 3. بهرام با دو برج حمل و عقرب، 4. خرشاذ (مهر) با یك برج اسد، 5. ناهید با دو برج ثور و میزان، 6. تیر با دو برج جوزا و سنبله، 7. ماه با یك برج سرطان؛ د ـ اصطلاح منجمان كه ربع مسكون را به 7 بخش تقسیم كرده، و هر یك را اقلیم نامیده‌اند. خط مرز شمالی اقلیم اول همان مرز جنوبی اقلیم دوم را می‌نمایاند و مرز شمالی دوم مرز جنوبی سوم را و ... (1 / 26- 29).
یاقوت در پیش گفتار معجم البلدان نظریۀ تقسیم دو ربع خشكیها را در جنوب و شمال كرۀ زمین و تقسیم آنها را به 14 اقلیم به هرمس نسبت داده، و آن را بی‌اعتبار شمرده است. او تنها ربع شمالی زمین را مسكون دانسته، و آن را به هفت اقلیم بخش كرده است (1 / 25-26). در این تقسیم‌بندی او بیشتر از همه چیز به طول درازترین روز سال تكیه كرده، و همین را ملاك تقسیم‌بندی خود قرار داده است. به این صورت كه طول درازترین روز سال در حد جنوبی و شمالی هر اقلیم را با اختلاف نیم ساعت شاخص جدا سازی اقالیم دانسته است. علاوه بر این طول و عرض هر اقلیم، یعنی فاصله شرقی ـ غربی و شمالی ـ جنوبی آن و نیز مساحت هر اقلیم را به واحد فرسخ به دست داده است. اطلاعات جغرافیایی یاقوت، مخصوصاً آمار مكانهایی كه برای همۀ اقلیم تنظیم كرده، احتمالاً جامع‌تر و مفصل‌تر از اطلاعات دیگر كسانی است كه دربارۀ اقالیم نوشته‌اند. جدول 7 بر مبنای نكات اساسی مربوط به اقالیم سبعه استخراج گردیده است (همو، 1 / 29-35).
از یاقوت نقشه‌ای بر جای مانده است كه نظر او را دربارۀ وضع اقالیم سبعه در ربع مسكون نشان می‌دهد (نك‍ : شكل 3).
دانشمند دیگری كه تغییر اساسی در روش تقسیم‌بندی اقالیم سبعه داده، ابن‌سعید مغربی (د 685 ق) است كه در زمان او اطلاعات بیشتری دربارۀ زندگی در ربع مسكون وجود داشته، و به همین سبب، او نظام اقالیم سبعه را كافی ندانسته است و دو اقلیم به نام «ماوراء الاقلیم» در جنوب و شمال بر اقالیم سبعه افزوده، و اقالیم را از حدود °16 عرض جنوبی آغاز كرده، و تا حدود °80 شمالی ادامه داده است (نك‍ : عربی، 56-57).
 
 
زكریا بن محمد بن محمود قزوینی (د 682 ق)در فصل مربوط به اقالیم زمین كه در كتاب آثارالبلاد و اخبارالعباد آورده، بدواً ربع مسكون را براساس گفتۀ بیرونی وصف، و تأكید كرده است كه در ورای اقالیم سبعه و آنچه تا قطب شمالی زمین مانده، هیچ نوع حیاتی به علت سرمای فراوان وجود ندارد. سپس به اقالیم سبعه اشاره كرده، و نابرابری آنها را ــ با ذكر طول 3 هزار فرسخ و عرض 150 فرسخ برای اقلیم اول و طول 500‘1 فرسخ و عرض 50 فرسخ برای اقلیم هفتم ــ مسلم دانسته، و اضافه كرده است كه این تقسیم‌بندی طبیعی نیست، بلكه از خطوط وهمی و فرضی تشكیل می‌شود كه پیشینیان برای شناخت حدود ممالك و مسالك در نظر گرفته‌اند (ص 12). آنگاه وی به شرح یك یك اقالیم پرداخته، و شرایط جغرافیایی و اجتماعی و تاریخی مكانهای هر یك را به تفصیل شرح داده كه رئوس آن در جدول 8 استخراج شده است.
دربارۀ جدول 8 به این نكات باید توجه داشت: 1. قزوینی برای تشخیص آغاز و پایان اقالیم از سایۀ شاخص به واحد قدم و اجزاء آن استفاده كرده كه به علت پیچیدگی در اینجا از آن صرف‌نظر شده است. 2. در این جدول آشفتگی به چشم می‌خورد، زیـرا اولاً برخی ارقام وجود ندارد، ثانیاً برخی اقلام بـا فرض نیم ساعت اختلاف روز در هر اقلیم نادرست است. مثلاً در اقلیم اول رقم ابتدای اقلیم بایستی به جای 12، رقم  ، و در اقلیم دوم، رقم اول به جای  ، رقم   و در اقلیم ششم رقم   ایستی   باشد. 3. اجزاء میل را در مسافتها به دقیقه و ثانیه نشان دادن هم در جای دیگر به نظر نرسیده است.
 
از قزوینی نقشۀ بسیار جالبی به یادگار مانده است. اهمیت این نقشه در این است كه اول بار سرزمینهای هر اقلیم را در محل مربوط به آن روی زمین كروی نشان داده، و برخی دریاها مانند خلیج بربری (احتمالاً مدیترانه) و خلیج فارس و خلیج اخضر و دریای خزر را نیز در نقشه گنجانده است. این نقشه طوری ترسیم شده كه توجیه نواحی مختلف ارائه شده در آن كم و بیش با وضع واقعی كه ما امروز می‌شناسیم، مطابقت دارد و از این لحاظ از اهمیت بسزایی برخوردار است (نك‍ : شكل 4).
 
انصاری دمشقی (د 727 ق) ربع مسكون و آبادی جهان را از سمت شمال محدود به °66 و ´25 دانسته، و گفته است كه درازترین روز در آنجا 20 ساعت است و دیگر در آن سوی این سرزمین آبادانی یافت