افشار

افشار در آناتولی و شام

تا سپری شدن سدۀ 5 ق / 11 م، تاریخ افشار را تنها در مسیر تاریخ قوم اغوز (تركمن) می‌توان پی‌جویی كرد و تلاش برای یافتن اسناد تاریخی مستقل دربارۀ این شاخه از قوم، به نتیجه نرسیده است؛ این سده از آن روی به عنوان نقطۀ عطفی در تاریخ قبایل اغوز شناخته می‌شود كه مهاجرت اغوزان به غرب در این سده روی داده است و در نتیجه تاریخ‌نگاران توانسته‌اند دربارۀ قبایل گوناگون این قوم مطالبی عنوان كنند. در سدۀ 5 ق / 11 م وجود دو سد بزرگ بر سر راه تاخت‌و‌تازهای غزان، یعنی دولت قراخانی در ماوراءالنهر و سلجوقی در منطقۀ خراسان ـ خوارزم، دیگر بار عاملی برای جا‌به‌جایی اغوزان بود. عامل مهم دیگر مهاجرت جدید كومانی ـ قپچاقی از اواخر سدۀ 10 م به سوی غرب بود كه این رانش را شدت می‌بخشید (نك‍ : هروات، 45- 49).
در طی سالهای 442-443 ق / 1050-1051م، بخشی از جمعیت اغوزان، دوباره روی به غرب نهادند و با راندن پچنكها به غرب، در زیستگاههای پیشین آنان در آن سوی اورال جای گرفتند (همانجا)، اما هنوز اغوزان ساكن در شمال ماوراءالنهر، فشار را برخود احساس می‌كردند. در اواخر دورۀ سلجوقیان وضع قلمرو آنان موقعیت مناسبی را برای اغوزان فراهم می‌ساخت. این بار مقصد مهاجران اغوز سرزمینهای اسلامی در ایران و غرب آن بود و بدین‌ترتیب، با گردش زمان از سدۀ 5 به 6ق، موجی از مهاجرت تركمانان اغوز به ایران و برخی دیگر از سرزمینهای اسلامی پای گرفت (وصاف، 86).
با اینكه نزدیكی آسیای مركزی به مسكن پیشین اغوزان شمال حوزۀ سیردریا در دشت قپچاق، موجب شده است كه بخشی از اغوزان مهاجر در این مناطق اسكان یابند و از نظر بافت قومی نیز، با نام جدیدتر تركمن در سراسر این منطقه، شناخته شده‌اند، اما پی‌جویی قبایل كهن اغوز، مانند افشار در آسیای مركزی قرین توفیق نبوده است. در واقع، تغییر رخ داده در طبقه‌بندی قومیتهای تركمن در آسیای مركزی آن اندازه گسترده بوده است كه جز مواردی استثنایی، عنوان قبایل شناخته از تركمن در تاریخ متأخر آسیای مركزی كمتر با عناوین كهن قبایل اغوز همخوانی دارد. از این رو، نباید در شگفت بود كه چگونه در میان قبایل تركمن در آسیای مركزی و نیز افغانستان، نامی از افشار و بسیـاری دیگر از قبایل كهن اغوز برجای نمانده است (مثلاً نك‍ : شاكریم، 63؛ بارتولد، 574-579؛ یاغمورف، 111؛ برای بررسی دربارۀ اغوزان حوزۀ سیر دریا، نك‍ : ژیرمونسكی، 471-483).
مورخان مسلمان در طول سده‌های نخست آشنایی خود با تركمانان، غالباً آنان را جز به نامهایی عام چون «غُز» (اغوز) یا «تركمان» نمی‌شناختند و همین نكته موجب گشته تا جز در مواردی اندك، چون تاریخ حكومت شمله و جانشینان او در خوزستان (نك‍ : بخش پیشین مقاله)، در ثبت وقایع تاریخی مربوط به افشار و دیگر قبایل تركمن، از نام قبایل كمتر سخن به میان آید. همین ویژگی سبب شده است كه با وجود وفور اخبار راجع به تركمن در متون تاریخی مربوط به سده‌های میانۀ اسلامی، پی‌جویی یك تاریخ پیوسته برای قبیله‌ای مشخص چون افشار با دشواری فراوان روبه‌رو باشد.
گفتنی است كه طوایف گوناگون افشار در خلال قرون متمادی نقشی پی‌گیر، ولی نه همواره آشكار را در تاریخ آناتولی و شام برجای نهاده‌اند. این قبیله اگرچه در بخشهایی از این مناطق با ثباتی چشمگیر تا امروز ادامۀ حیات داده است، اما به علت كمبود گزارشهای مستقیم، بازسازی تصویری از نقش‌آفرینی آن در صحنۀ تاریخ هنوز با دشواری بسیاری روبه‌روست. در این راستا، فاروق سومر در تحقیقاتش، توفیق یافته است تا تصویری پایه از این تاریخ ارائه دهد. وی كه بررسی خود در بارۀ افشار را نخست طی مقاله‌ای در مجموعۀ «ارمغان كوپریلی» منتشر ساخت، توانست مطالعات خود را به نحوی گسترده‌تر و نظام‌یافته‌تر در كتاب «اغوزان» (چ 2، 1972 م) عرضه نماید (برای برخی منابع دربارۀ زبان و فرهنگ افشار، نك‍ : IA, II / 37-38).

افشار در آناتولی

به عنوان نقطۀ آغاز بر حضور افشار در تاریخ آناتولی، باید توجه داشت كه برپایۀ شواهد تاریخی، جنگجویان افشار در جریان فتح آناتولی نقشی اساسی ایفا كرده‌اند؛ در واقع برپایۀ تحلیل مورخان، همین ویژگی موجب بوده است تا بازتاب حضور این قبیله در جغرافیای تاریخی منطقه بسیار گسترده باشد (نك‍ : سومر، 264؛ نیز نك‍ : آوِزف، 160).
برپایۀ نوشتۀ سلجوق‌نامه، از یازیجی اوغلی، خاندان قرامان كه در ردیف نخستین سلسله‌های حكومتگر اسلامی در آسیای صغیر شناخته می‌شوند، خود از منسوبان افشار بوده‌اند (برای نسخۀ خطی توپكاپی، نك‍ : سومر، همانجا). باید افزود كه برپایۀ یك وقایع‌نامۀ ارمنی از مؤلفی ناشناس پرداخته شده در 699 ق / 1300 م، شخصی به نام اسلام بیك رئیس ایل افشار در 652 ق / 1254 م، از حمله‌اش به نواحی مرزی فتح نشده سخن گفته است (نك‍ : كائن، 131)؛ سومر بر آن است كه این رئیس، احتمالاً با حكام خاندان قرامان در ارتباط بوده است (ص 265).
به عنوان نكته‌ای درخور تأمل باید به رابطه‌ای تاریخی اشاره كرد كه میان برخی از جمعیتهای افشار در سواحل جنوب شرقی آناتولی، با افشارهای شام برقرار بوده است؛ اگر گزارشی كه قلقشندی در اوایل سدۀ 9 ق / 15 م، از وجود افشارها در صفوف تركمنان حلب و نیز طرسوس داده است (7 / 190، 282)، برای مورخ تنها الهام‌بخش چنین ارتباطی بوده باشد، اما وجود چنین پیوندی در حدود سدۀ 9 ق / 15 م، به خوبی دانسته است. در حدود همین سده، شعبه‌ای مهم از افشار در منطقۀ سیس (در كیلیكیه)، شناخته است كه در نتیجۀ پایگیری بیك‌نشین ذوالقدری، و فتح سیس از سوی ممالیك، از افشارهای شمال سوریه جدا افتاده‌اند (نك‍ : سومر، همانجا). همچنین در حدود سدۀ بعد، باید به تشكل قومی «تركمنان دیاربكر» اشاره كرد كه به عنوان یكی از اركان خود، بر قبیلۀ افشار تكیه داشت و با دو تشكل شامی، یعنی «تركمنان حلب» (دربردارندۀ بخشی از افشار) و «افشار ذوالقدری» اتحادی تاریخی یافته بود (نك‍ : سطور بعد).
به هر روی باید توجه داشت كه براساس دفاتر تحریر عثمانی، در آناتولی از قرن 10 ق / 16 م نامهای جغرافیایی پرشماری به ثبت رسیده كه از واژۀ افشار یا تركیبی از آن ساخته شده است. در یك مقایسه، می‌توان گفت كه پس از قبیلۀ رقیب قایی، افشار از نظر كثرت تأثیر در نامهای جغرافیایی منطقه رتبۀ پسین را داراست. چنین نامهایی با پایۀ افشار، افزون بر مناطق مركزی و غربی آناتولی، مانند قسطمونی، قونیه، كتاهیه، آنكارا و قیصریه، حتى در روملی نیز دیده می‌شوند (نك‍ : همو، 213, 264، نیز 434-436 برای سیاهۀ نامها؛ نیز نك‍ : كارابایف، 235؛ برای بررسی عشیره‌ها، نك‍ : رفیق، 20, 47، جم‍‌ ).

افشار در شام

دربارۀ نخستین مراحل راه‌یابی افشار به منطقۀ شام، جز دانسته‌های عمومی در باب حضور تركمانان، سخن آشكاری نمی‌توان گفت. در واقع از حدود سدۀ 8 ق / 14 م است كه افشار به طور خاص در متون تاریخی از خود ردی مشخص برجای نهاده است. در خلال سده‌های 8 و 9 ق / 14 و 15 م، در میان جناح بوز ـ اوق از تركمنان ساكن در حلب، عینتاب و انطاكیه، قبیلۀ افشار از نظر اهمیت در ردیف نخست دیده می‌شود و حتى قبیله‌ای پرتوان چون بیات را تحت الشعاع قرار داده است (سومر، 265).
در آغاز سدۀ 9ق، بیاتها و نیز اینالوها، با استفاده از منازعات میان امیران مملوك، به دست‌اندازی پرداختند و از همین رو، چكیم امیر مملوك، تحرك شدیدی را بر ضد آنان سامان داد. با وجود چندی گریز از معركه، پس از قتل چكیم، آنان به موطن خود بازگشتند و در كشاكش قدرت میان امیران مملوك به ایفای نقش پرداختند. در این میان، گزارشی از سال 811 ق ناظر به حضور جماعت افشار در سپاه امیر دمرداش، نایب حلب (مقریزی، 4(1) / 86)، گزارشی از سال 812 ق حاكی از ایفای نقش برخی سرداران افشاری به عنوان امیر لشكر (ابن تغری بردی، 13 / 99) و گزارشی دیگر از سال 820 ق مبنی بر حضور جمع كثیری از سربازان افشاری در لشكر سلطان آقبای نایب شام (همو، 14 / 48)، نمونه‌هایی یادكردنی است.
می‌دانیم كه در همین اوان، افشارها در اتحاد با بیات و اینالو، به تحركاتی خشونت‌بار روی آوردند و از جمله، حمله‌ای را به ناحیۀ ماردین ترتیب دادند. از آنجا كه افشارها و متحدان آنان منافع قراقویونلوها را تهدید می‌كردند، به هنگام لشكركشی قرایوسف در 821 ق به عینتاب، با اینكه وی دشمن دیگری را تعقیب می‌كرد، افشارها منطقه را ترك گفته، به ناحیۀ طرابلس گریختند، اما درنگ آنان در طرابلس با استقبال گرمی مواجه نگردید و دیری نپایید كه مجموع شرایط، آنان را وادار به بازگشت به موطن ساخت (نك‍ : سومر، همانجا). افشارهای شام با آق‌قویونلوها روابط حسنه‌ای داشتند و در میان یاران نزدیك اوزون حسن، منصور بیك از افشارهای شام دیده می‌شد (ابوبكر طهرانی، 218، جم‍‌ ).
در طول سده‌های 10 و 11 ق / 16 و 17 م، افشارهای شام برخی از تشكلهای قومی جدید را پی ریختند كه در آن میان، باید به تشكل «تركمنهای حلب» با مراكز ثقلی چون افشارهای كوپك و گوندوز اشاره كرد كه از سدۀ پیشین به عنوان دودمانهای غالب در میان افشار شام ایفای نقش كرده بودند. تشكل دیگر «افشار ذوالقدری» بود كه خود از شعبه‌هایی متنوع تشكیل می‌یافت و سرانجام، باید به تشكلی با عنوان «بوز الوس» اشاره كرد كه از اتحادی میان این دو تشكل شامی با تشكل «تركمنهای دیاربكر» پدید آمده بود (نك‍ : سومر، 175-178, 272-276). به‌عنوان نكته‌ای دیگر برای تأمل باید به جای دادن شماری از قبایل، ازجمله افشار از سوی دولت عثمانی، در نواحی حران و رها اشاره كرد كه در سدۀ 11 ق / 17 م صورت گرفته است (همو، 193).
گفتنی است كه در گزارشهای تاریخی مربوط به افشار شام در سده‌های 12 و 13 ق / 18 و 19 م، بیشتر از بازماندگان تشكل «تركمنهای حلب» سخن رفته (برای تفصیل، نك‍ : همو، 278-286؛ برای جایگاه افشار در میان تركمانان شام، نیز نك‍ : ساخات مرادف، 192، نیز 208 به بعد).
در اینجا به عنوان اشاره‌ای به جایگاه افشار در میان تركمنان عراق، باید یادآور شد كه برخی تحلیل‌گران، ورود قبایل تركمن به عراق، به خصوص منطقۀ موصل در شمال آن سرزمین را همزمان با گسترش مهاجرت تركمنان به ایران و سرزمینهای غربی آن دانسته‌اند (نك‍ : سومر، 132-133؛ آوزف، 160). با آنكه قوم تركمن تا كنون به عنوان اقلیتی كوچك در سرزمین عراق مانده است (نك‍ : بندر اوغلو، سراسر كتاب)، نشانه‌ای از تمایز میان قبیله‌های تركمن، آنگونه كه در آناتولی و شام به چشم می‌خورد، دیده نمی‌شود. در این میان، آنچه به عنوان پایه‌ای برای بررسی جایگاه افشار در عراق درخور توجه است، می‌تواند كاربرد واژۀ افشار در نامهای جغرافیایی منطقه باشد (نك‍ : آوزف، 162).

مآخذ

ابن تغری بردی، النجوم؛ ابوبكر طهرانی، دیاربكریه، به كوشش نجاتی لوغال و فاروق سومر، آنكارا، 1962-1964 م؛ بندر اوغلو، عبداللطیف، عراق تركمن دیلی، بغداد، 1976 م؛ قلقشندی، احمد، صبح الاعشى، قاهره، المؤسسة المصریة العامه؛ مقریزی، احمد، السلوك، به كوشش سعید عبدالفتاح عاشور، قاهره، 1972م؛ وصاف، تاریخ، تحریر عبدالمحمد آیتی، تهران، 1346 ش؛ هروات، آندراس پ.، پچنگها، كومانها و یاسها، ترجمۀ رقیۀ بهزادی، تهران، 1375 ش؛ نیز:

Barthold, V. V., «Ocherk istorii turkmenskogo naroda», Sochineniya, Moscow, 1963, vol. II(1); Cahen, C., «Quelques textes négligés concer- nant les Turcomans de Rûm au moment de l’invasion mongole:» Byzantion, 1939, vol. XIV; IA; Jirmunskiy, V. M., «Sirderya boyunda Oğuzlara dair izler:», Belleten, Istanbul, 1961, vol. XXV; Karabaev, B.,«Turkmeny Turtsii», Turkmeny zarubezhnogo vostoka, Ashkhabad, 1993; Ovezov, K. & N. Gadzharov, «Turkmeny Iraka», Turkmeny zarubezhnogo vostoka, Ashkhabad,1993; Refik, A., Anadoluda Türk aşiretleri, Istanbul, 1989; Sümer, F., Oğuzlar (Türkmenler), Ankara, 1972; Sakhatmuradov, A., «Türkmeny Sirii», Turkmeny zarubezhnogo vostoka, Ashkhabad,1993; Shakerim Qudaiberdiuly, Türïk, qyrqyz- qazaq hăm khandar shezhïresï, Almaty, 1991; Yagmurov, A., «Turk- meny Afganistana», Turkmeny zarubezhnogo vostoka, Ashkhabad, 1993.
بخش مردم‌شناسی